BAHR-ÜL HAKÎKÂT

 بحر الحقیقة

BAHR-ÜL HAKÎKÂT

Cami 'il-Ulum we'l-Ma'arif, Macma' il-Karamat ve el-Makaşif il-Âlem al-Âlî   
Şeyh Ahmed Gazâlî

Hazırlayan:

Dr. Ali Muhammed Sâberi

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

Kısa Biyografi

Cami 'il-Ulum we'l-Ma'arif, Macma' il-Karamat ve el-Makaşif il-Âlem al-Âlî   Şeyh Ahmed Gazâlî.

Lakabı Ebu el-Futuh ve asıl adı Ahmed'dir ve Muhammed ibn Ahmed el-Tusi el-Gazâlî'nin oğludur (Gazal, Tus köyünden bir köydür). O, Huccetü'l-islam  Ebu Hamid Muhammed Gazâlî'nin ünlü küçük kardeşidir. O büyük hukukçulardan biriydi ve gençliğinin başlangıcında Şeyh Ebu Bekir Nesac ile tanışmadan önce Bağdat’a giderek Nizamiye Medresesi müderrisliğini bırakıp, inzivaya çekilen ağabeyi İmam-ı Muhammed Gazali’nin yerine bu medresede dersler verdi.:

 Kalbi ona emanet edilmiş, tövbe edip telkin etmiş ve hilafet halifesi ve akıl hocasının halefi olmak için vesayeti altında kemâle ulaşmıştır. Yüksek şahsiyeti, yetkinliği ve araştırmaların yanı sıra benzersiz incelemelerle tanınır, örneğin: Sevâniḥu’l-uşşâḳ, eẕ-Ẕahîre fî ʿilmi’l-baṣîre, İmam Gazzâlî’nin İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’ini özetlediği Lübâbü’l-İḥyâʾ …رسالۀ سوانح , لُباب الاِحیاء , الذّخیره فی علم البصیرة, vb.

Zahiri bilimlerde ve kemalatı batıniyye, biçimsel güzellikte ve ifade akıcılığında zamanında benzersizdi. Şeyh Ebu Bekir El-Nessac'dan sonra otuz yıl boyunca rehber eşliğinde süslendi ve Şeyh Ebu l-Fadl el-Bağdadi, Ayn el-Qudda Hamadani, Şeyh Ebu Necib el-Din Suhreverdi, Şeyh Ahmad Balhi ve Şems el-E'imme Razi gibi büyük şahsiyetleri eğitti ve onlara irşad için icazet verdi. Ebûbekir Nessâc’ın vefâtından kendi vefât tarihi olan 520/1126 yılına kadar yaklaşık otuz üç sene irşad görevi yerine getirdiği ve önemli talebeler yetiştirdi. Yerini  halifelerin halifesi olarak  Ebu’l-Fazl el-Bağdâdî’'ye emanet etti. Hazretlerinin mezarı Kazvin'dedir ve gönül ehlinin türbesidir.

Çağdaşları mistikler ve şeyhler.

 1- Hakim Senâi olarak bilinen Şeyh Mecduddin İbn Adem;

 2 - Ebu el-Kasım Hibetullah bin Abd el-Varis el-Şirazi;

 3- İbn Zahr es-Sufi olarak bilinen Ahmed İbn Ali;

 4 - Şeyh Ahmed Câmi.

 Alim Ve Fukahâdan

 1- Huccetul İslam Ebu Hamid Muhammed Gazâlî, kardeşi;

 2 – Cârullah/ Zemahşeri;

 3- Cemaleddin Ebu İshak El-Şirazi;

 4- Hüseyin İbn Nasr İbn Muhammed İbn Hüseyin İbn Kasım İbn Hamis, İbn Hamîs olarak bilinir.

Halifelerden

1- El-Mustazhir bi'llah

2- El-Musterşid bi'llah Abbasi

3- El-Musta'li bi'llah

4- Fatımi İsmaili El-Amir bi Ahkâmi'llah

Sultan ve Emirlerden

 1- Rüknüddin Berkyaruq bin Melikşah;

 2 - Selçuklu Ebu Şuca Muhammed ibn Melikşah;

3 - Mesud İbn İbrahim Gaznevi;

 4- Arsalan Şah İbn Mesud Gaznevi.

Onun Sözlerinin  bir özeti

Sevânîh risalesinin bölümlerinden birinde, Aşk bir üst mertebeye yükselince, âşık (aşkın) kemalin (sadece) maşukta olduğunu bilir ve maşuktan başka onun benzerini bulamaz: hayır, (bu halde) böyle bir şey bulamaz. Sevgilinin mahallindeki köpek, yolundaki toz ve benzeri gibi kendisine ait olanlar dışında, başkalarıyla olan yakınlığı sona erer.

 Onun kendine ait sıfatı vardır ve edepli olmalıdır. Ve olanlar hakkında da şöyle demelidir:

Ancak hangisinin sevgili hangisinin sevgili olduğunu bilmiyorum. Bu büyük bir gizemdir, çünkü ilk önce (ilkel durumda) çekiciliğini (ona olan sevgisiyle) gerçekleştiriyor olabilir, ardından başarısı takip edebilir.

Ancak sevgi son noktasına ulaştığında,

Dostluk tamamen düşmanlığa dönüşür.

Bil ki âşık dost değil düşmandır ve sevgili de dost değil düşmandır. Bunun nedeni, arkadaşlığın bireysel özelliklerinin silinmesine bağlı olmasıdır. İkilik olduğu ve her biri kendi bireysel benliği aracılığıyla bir ben olduğu sürece, mutlak düşmanlık vardır.

Bu dönüş, âşığın, (düşmanından) zarar görmediği sürece, dostuna düşmanlık ve düşmanına karşı dost olmasına neden olur.." Yani âşık dostunu sevse ve düşman onu düşman etse de, aşk mükemmel olduğu için şevkten dönülmesi gerektiğini, dostunun düşman edilmesi gerektiğini ve düşmanın onu sevdiğini, hırslı olduğunu söylemiştir.

Kerâmetlerinden

Bir gün biri, kardeşi Hüccet-ül İslam'a sordu: "O, kan içindedir", dedi. Hüccetülislam'ı aramak için dışarı çıktı ve onu mescidde buldu. Şeyh Ahmed'in söylediklerine şaşırdı. Kardeşinin senin kan içinde gördüğü durumu Hüccet-ül İslam ile gündeme getirdi. Hüccet-ül İslam dedi ki:

Ya Şeyh, istihaze meselelerinden birini düşünüyordum ve bütün varlığım kan içindeydi dediğinde haklısın; kardeşim bunu vilayetin nuruyla görmüştür.

Ayrıca kardeşi Hüccet-ül İslam Gazali'nin kendisine azarlayarak şöyle dediği de söylenmektedir: Dünyanın her yerinden ibâdet cemiyetleri bu memlekete, namazdan sonraki namazı anlamak ve ihtiyat olarak değerlendirmek için gelirler. Ahiret ehlinin, kardeşliğe ve yakınlığa rağmen olduğun için arkamda namaz kılmıyorsun, velilerin bu davranışı pek olası değildir. Sonra namaz vakti gelinceye kadar Hüccet-ül İslam'ın hizmetinde mescide gitti ve Hüccet-ül İslam cemaate imam oldu. Şeyh de ona uydu, ancak namazın ortasında mescidden çıkıp dışarı çıktı ve ashabı ile birlikte namaza devam etti. Hüccet-ül İslam namazdan çıkıp mescidden çıkınca şeyh ile karşılaşmış ve onu namazı bozduğu ve mescidden çıktığı için azarlamaya başlamıştır. Şeyh dedi ki:

Biz halimize göre hareket ettik, Hz. Hüccet-ül İslam'ı sevindirdi ve: "Allah'a hamd olsun, Allah kalbimde casus olan kullar eylesin" dedi. Bundan sonra Hüccet-ül İslam'ın ahlâk ile ilgilenmeye başladığı söylenmektedir.

Kaynak: Hacı Mirza Muhammad Baqır Sultani Gunabadi, كتاب رهبران طریقت و عرفان Yolun Liderleri ve Tasavvuf Kitabı, Hakikat Yayınları; Tahran, beşinci baskı, 2004.

 هو

121

بحر الحقیقة

جامع العلوم و المعارف و مجمع الكرامات و المكاشف العالم العالی حضرت

 شیخ احمد غزالی طوسی   

به كوشش: دكتر علی محمّد صابری

شرح حال مختصر

جامعُ العُلوم و المَعارف و مَجمَعُ الکَراماتِ و المَکاشِف، العالِمُ العالی، حضرت شیخ احمد غزالی. کنیۀ وی ابوالفتوح و نام شریفش احمد و فرزند محمدبن احمد الطوسی الغزالی (غزّال قریه‌ای از قراء طوس است). وی برادر کوچک حجّة الاسلام ابی حامد محمّد غزالی مشهور است. جنابش از فقهاء بزرگ و در ابتدای جوانی به نیابت برادرش ابی حامد در مدرسۀ نظامیه بغداد درس می‌گفت: تا وی را با شیخ ابوبکر نسّاج اتفاق ملاقات افتاد. دل سپردۀ وی شد و بر دست او توبه و تلقین یافته و تحت تربیت وی به کمال رسید تا به خلیفة الخلفائی و جانشینی مرشد خویش نائل آمد. جنابش را تألیفات و تحقیقات معتبره و رسائل بی‌نظیری است، من جمله: رسالۀ سوانح و لُباب الاِحیاء و الذّخیره فی علم البصیرة و غیره.

وی در علوم ظاهری و کمالات باطنی و جمال صوری و سلاست بیان در عصر خود منفرد بود. پس از جناب شیخ ابوبکر نسّاج مدت سی سال اریکه ارشاد به وجود او مزین بوده است و بزرگانی چون شیخ ابوالفضل بغدادی و عین القضاة همدانی و شیخ ابونجیب الدّین سهروردی و شیخ احمد بلخی و شمس الائمه رضی تربیت فرموده و اجازه ارشاد به آنان داده است. جنابش چنانکه گذشت سی سال در مسند ارشاد متمکّن بود و در سنه پانصد و هفده خرقه تهی فرمود و امر ارشاد و هدایت خلق را به خلیفة الخلفاء و جانشین خود شیخ ابوالفضل بغدادی واگذار نموده است. مدفن حضرتش در قزوین و زیارتگاه اهل دل می‌باشد.

معاصرین وی از عرفا و مشایخ

 1 - شیخ مجدودبن آدم مشهور به حکیم سنائی؛

 2 - ابوالقاسم هبة الله بن عبدالوارث الشیرازی؛

 3 - احمد بن علی معروف به ابن زهرالصوفی؛

 4 - شیخ احمد جامی.

 از علماء و فقهاء

 1 - ابوحامد محمّد حجّة الاسلام برادر وی؛

 2 - جارالله زمخشری؛

 3 - جمال الدین ابواسحق الشیرازی؛

 4 - حسین بن نصربن محمدبن حسین بن قاسم بن خمیس مشهور به ابن خمیس.

از خلفاء

1- المستظهر بالله

2- المسترشد بالله عباسی

3- المستعلی بالله

4- الآمر باحکام الله فاطمی اسمعیلی.

 از سلاطین و امراء

 1 - رکن الدین برکیارق بن ملکشاه؛

 2 - ابوشجاع محمدبن ملکشاه سلجوقی؛

3 - مسعودبن ابراهیم غزنوی؛

 4 - ارسلان شاه بن مسعود غزنوی.

شمّه‌ای از فرمایشات وی

در یکی از فصول رسالۀ سوانح می‌فرماید که معشوق در همه حال معشوق است پس استغناء صفت اوست، و عاشق در هر حال عاشق است و افتقار صفت اوست و عاشق را همیشه معشوق دریابد پس افتقار همیشه صفت اوست، و معشوق را هیچ چیز در نمی‌یابد که خود را دارد و لاجرم صفت او استغناء باشد. و نیز در سوانح فرماید: عاشق را در ابتدا بانگ و خروش و زاری‌ها باشد که سوزِ عشق ولایت تام نگرفته است، چون کار به کمال رسید ولایت بگیرد، حدیث زاری در باقی شود که آلودگی به پالودگی بدل یافته. و نیز گفته است که اگر چه عاشق دوست او را دوست گیرد و دشمن او را دشمن، چون کار به کمال رسید عکس شود از غیرت، دوست او را دشمن گیرد و دشمن او را دوست، بر نامش او را غیرت بود فضلاً منه.

شطری از کرامات وی

روزی یکی از وی حال برادرش حجة الاسلام را پرسید: فرمود: وی در خون است. سائل در طلب حجة الاسلام بیرون آمده، وی را در مسجد یافت. از گفته شیخ احمد در تعجب ماند. قضیه را با حجة الاسلام در میان نهاد که برادرت سراغ شما را در خون داد. حجة الاسلام گفت: شیخ درست گفته که من در مسئله‌ای از مسائل استحاضه فکر می‌کردم و همه وجود من مستغرق خون بود، برادرم به نور ولایت آن را مشاهده نموده است. و هم گویند برادرش حجّة الاسلام غزالی وقتی به طریق عتاب به آن جناب گفت: اصناف عباد از اقصی بلاد برای درک نمازی در خلف دعاگو به این دیار می‌آیند و آن را ذخیره اخروی می‌شمارند، چون است که تو با وجود سِمت برادری و قرب جوار، نمازی در پشت سر من نمی‌گزاری، این رفتار از اهل سلوک بعید است، شیخ گفت: اگر شما به امامت جماعت که قیام می‌نمائید در اقامة صلوة بذل جهد کنید، من هرگز روی از متابعت و اقتدا نپیچم. آنگاه در خدمت حجة الاسلام به مسجد رفت تا هنگام نماز رسید و حجة الاسلام به امامت جماعت مشغول شد. شیخ نیز اقتدا به وی نمود ولی در بین نماز مسجد را ترک گفته بیرون آمده و با اصحاب خود نماز را اعاده کرد. چون حجة الاسلام از نماز فارغ و از مسجد خارج شد، شیخ را ملاقات کرده عتاب آغازید که چرا نماز را شکستی و از مسجد خارج شدی؟ شیخ گفت: ما به مقتضای شرط خود عمل کردیم، تا حضرت حجة الاسلام در نماز بودند شرایط اقتدا به جای آوردیم وقتی که رفتند اَستر خود را آب دهند ما بی‌امام ماندیم و نتوانستیم نماز تمام کنیم! حجة الاسلام را وقت خوشی دست داد و گفت: سبحان الله، خداوند را بندگانی باشد که جواسیس قلوبند، برادرم راست می‌گوید که در اثنای نماز به خاطرم گذشت که امروز آیا استرم را آب داده‌اند. گویند پس از آن حجة الاسلام را رغبت سلوک پیدا شد.

نقل از كتاب رهبران طریقت و عرفان

نگارش حاج میرزا محمّدباقر سلطانی گنابادی،

 انتشارات حقیقت؛ تهران، چاپ پنجم، 1383.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

دیباچه

حمد و ثنا مر پادشاه مشتاقان و آله متحیران را، كه او آفرید ملكوت آسمان و زمین را. و سرّ عارف را به كشف مشاهده بصیرت داد. معدن دلش را به نورهای معرفت ضیاء ولایت داد. پس سرّ دوستی را از راه لطف در حضور سرّ وی به حكم مشاهده بدان دیده امانت داد. پس لحظه ای از آثار الوهیت مر امانت را جذبه ای داد، و از تأثیرات آن جذبه شغاف[1] دِل وی را در مظالم معرفت از راه عنایت منشور كشف داد، برای اكرام و انعام وی را. و تعلیم و تعریفش كرد از راه عنایت در سرایر خویش تا حكم خدای ـ جَلّ ذكرُه ـ آثار وحدانیت بیند و شاهد آن امانت گردد، تا به طریق دیده در حضور آن معانی حاضر آید، تا دقیقه ای حقّایق سرّ ربُوبیت را در سرایر خویش شاهد معانی گردد.

بر علوم صلای روز میثاقی در آن مجمع كه ارواح بنی آدم را در مظالم لطف بداشته بود، كه ندای حقّی بدان ارواح پدید آمد كه گفت: «الَستُ بربَكُم[2]»؟ و آن چنان بود كه به هدایت خدای ـ عَزَّوجَلُّ ـ و به ارادت او بود در مقام لطفشان داشته بود و با مشاهده شان خو كرده. آن معانی را دُرّ با قیمت گردانید و روح را صدف وی كرد. پس آن معانی را از راه مشاهده روح مركب كرد تا آن حضرت وی را هجرت افتاد. پس ندا كرد كه: «نه منم خداوند تو»؟[3] جان تو او را شناخته بود، هم به تعریف او جواب «بلی» گفت، و هیچ چیز از غوغای بشریت در آن سفر بدان معنی عدیل نبود.

اكنون او را سفری دیگر فرمودند تا آن صدف را هجرت افتاد، تا بدین جوارح مر او را ولایی باشد. هر كه خواهد تا شاهد آن معانی گردد سفر اختیار باید كرد از خود در خود. مسافر باید بود و عزیمت طلب درست باید كرد تا این طریق بر وی مهیا گردد، كه این طلب نه چندان بود كه در حدود عقل باشد، و عقل را در این معانی دیدار نیست كه طلب در حقّ غایب افتد، و حقّ نه حاضر است و نه غایب. حقّ را به حقّ باید طلبید نه به یطلب.[4]

اما طلب وی از آن وجه است كه هر چه را عقل وی ادراك كند از آن طلب بباید آسود و بر سریر[5] حدّها امر حقّ نگاه باید داشت تا از این در نگذرد كه در وی وادیی است، تا در وادی تشبیه و تعطیل نیفتد و از راه باز نماند كه این منزل بشریت مرد است هر چه از این بشریت بضاعت راه سازد تا بدان حقّ را یابد، به علّت یافته باشد، و حقّ را به حقّ توان یافت.

پس مسافر را بر عقل خویش مشرف باید بود به بستان معرفت، تا هر چه از این پیش وی بگذرد، عقل را از تجسّس آن زجر كند و به سَماع روز میثاقی باز گردد كه آن روز «بلی» جواب گفته است.

امروز كه سماع كند مستمع همان معانی است و انبساط كننده با حقّ همان معانی. هم بدان نطق مناجات كند كه آن روز «بلّی» گفته است. اما حجّت را در وفای آن معانی باید بود تا چنانكه آن روز از خود مجرد بود، امروز آن مجرّدی را طلب كند تا دل را از توقّف مكونّات[6] هجرت فرماید، و در پایگاه انفراد استقامت فرماید تا بجز دوست هیچ چیز دلبند وی نگردد.

محبّ سرگردان و غریب ازین روی است كه دلش را بر هیچ آفریده آشنائی نیست، و در هیچ مقامش نزول و وقفت نیست، گر چه در وطن است مسافر است.

اما سفر این طایفه بر چهار وجه است: دو كسبی است و دو عطیتی.

آنكه كسبی است یكی بینش است و آن تأثیرات معرفت است، و دلیل وی عصمت است. و دیگر روش است و آن به حكم معرفت است و دلیل وی زجر است. و آنكه عطیتی است یكی بُرش است و دلیل وی برَید حقّی است. و دیگر كشش است و دلیل وی نمایش پادشاهی است.

با عدیل بینش مسافر گرد تا از دو منزل بیرون شود یكی منزل بشریت تا تبرّای كلّ مقامات از نظر دل خویش بستاند و آنچه به اذن اوست، و راه تا قدمگاه از حدود دل بیرون شود تا در صحرای معرفت از سالكان مقدم گردد. پس، از منزل روحانیت بیرون شود كه بی مقامیش مقام گردد كه از ملایكه هر یكی را مقام معلوم است. و این مسافران را معلومی مقام محجوبی است كه دید مقام مكان مسافر كرد، بدان معنی كه حقّ را بیافت مقام طلب كند.

هر كه را در راه وقفت افتاد، طریق بر وی مشوّش گشت، بدان بود كه این دو منزل را معرفت نداشت، هم در او بماند. هر كس را به بهرة خویش نصیبات اختیار او مرایشان را سرّ ارادت خود گشت، نه حقیقت روش یافتند و نه حقیقت بُرش، هر كه را در این دو منزل ساكن وقفت بینی، بدانكه طفل این راه است، كه بالغان را در این دو منزل مقیم نیابی. و این راه بَرّ است.

پس هر كه را دُرّ با قیمت باید، از مكان هجرت باید كرد تا به بحر رسد، كه دُرّ درمكان بحر یابی. و عزّت در آن است كه غوّاص را، جان نعلین باید كرد، و بقا را به فنا مقید باید كرد.

پس آن فنا را بضاعت طریق بحر باید كرد تا صدف معنی بدست آرد و بیافت آن، دُرّ حیات یابد.

پس ای جوانمرد عالم! عالَم خلایق را در آرزوی هوس آن دُرّ یابی، اما غواص جانباز كم یابی، اگر مهُوَسَّان[7] بیافتندی در راه عزّت نماندی.

پس در راه دل ترا طلب درست باید كرد، كه روح تو صدف آن معانی است، و سرّ تو بحر آن صدف است، و دل بَرّ آن بحر است. از دل و كلّی مقامات بیرون باید شد تا بدان بحر مستغرق گرفتار همّت خود گردی. و سفینة آن دریا عنایت است، و بادبان وی لطافت.

امّا مسافر را بر اشارت آن علوم باید رفت. چون به ارادت در آید روش وی با هستی واسطه گردد، و چون به دوستی دل با كلّ مقام واسطه گردد به آثار الوهیت ناظر آید، سرّ او واسطه گردد، و این طریق بًرّ است. از این همه بیرون باید شد و از هفت بحرش بباید گذشت. و صدف هر دریا به‌دست باید آورد تا غسل یابد از آلایش دید خود. پاك گردد از حدیث حجاب، تا آنگاه دُرّ وی را به پاكی حكم كنند. تا پاك نگردد، حاضر حضرت نگردد، و محرم موآنست نگردد، و اهل امانت نگردد. و تا اهل قربت نگردد، شایان وصلت نگردد. تا شایان وصلت نگردد، امانت دار سرّ نگردد. و تا امانت دار سرّ نگردد، صاحب كرامت نگردد. و تا صاحب كرامت نگردد، اهل فِراست نگردد. و تا اهل فراست نگردد، واقف و شنوندة اسرار حقّ نگردد. تا واقف و شنوندة اسرار حقّ نگردد، جمال معرفت بر او كشف نگردد. و تا جمال معرفت برو كشف نگردد، محرم مشاهده نگردد. و تا محرم مشاهده نگردد، حیات وی طیبه نگردد. و تا حیات وی طیبه نگردد، باقی به حقّ نگردد. و تا باقی به حقّ نگردد، بینائی وی راست نگردد، و صاحب سرّ و والی ولایت نگردد. و تا بدین محلّ نرسد، پایگاه خاص خاصّ نیابد.

پس هركه را باید تا اشارت خاصّ دریابد و از آن نیكوئیها كه برایشان كرده است وی ببیند، این سفر اختیار باید كرد و از جان نعلین باید ساخت، و از طفلی بشریت به بالغی فقریت[8] باید آمد. و از جنون هستی هشیار باید گشت كه ایشان بالغانند، و هر طفلی مرایشان را نبیند. غسل باید آورد از راه تا دید خود، تا مرایشان را دریابد. و هفت دریاش در باید گذشت، و صدف هفت دریا به كف همّت باید آورد. و حقّیقت گوهر آن بباید دید تا آن وقت مرد پاك گردد.

اكنون پدید[9] كنیم كه صدف هفت دریا چیست، و سّر آن صدف چه، و نام دریا چیست. و در هر دریایی چند هزار اشارت عجایب است و رموز ظرایف، كه چون مسافر غوّاص آن دریا گردد آن همه را دریابد.

اما بگوئیم كه مسافر این بحر را چه باید كرد تا از این بَرّ به بحر رسد. و او را مركب استقامت باید، و لباس صدق، و تیغ یقین، و سپر توكلّ، و جوشن رضا، و خود تسلیم، و زرة تفویض، و ساعد تفرید، و زاد تجرید، و راحلة قناعت، و عدیل توفیق، و دلیل عنایت، و طلایة عظمت، و تعجیل رفیق، و مراقبت خواطرهای راه دیدن به پاس داشتن مراقبت، و از وقوفهای طریق حذر باید كردن به قیام كردن حضرت، و سارقان راه نگاه داشتن به هر لحظت و خُطوت، تا مسافر به بحر رسد، و آنچه اشارت كرده‌ایم بیابد.

امّا صدق و كذب را فرق باید كردن كه كاذبان در بَرّ بمانند و صادقان به بحر رسند. و ما از خداوند ـ عَزّاسمُه ـ یاری می‌خواهیم تا ما را نصرت كند به جمع كردن این كتاب و این كتاب را «بحرالحقّیقه» نام كردیم كه حقّیقت سرّها معنی دیدن باشد، كه این سخن ما را در سر مشتاقی رفته است، و اینجا صفت خاصّ خاص خواهد رفت كه حقّ با ایشان چه كرد، و هر كه از آن گوهرها گوهری بیابد، صفت وی چه گردد. پس بر سرّ بارخدای جز خواصّ او واقف نگردد. پس معنی هر صدفی در اشارت باز نمائیم بدانچه حقّ ـ عَزّاسمُه ـ ما را بنماید، كه بی ازو ما این حدیث را بیان نتوانیم كرد. و نیز تا مرد در خود طلب كند كه این راه ضمیرست و سرایر سرّ و حضور حضرت خطرت و ناظر لحظت، و این همه را به ظاهر صورتی هست. مرد باید كه ناظر سرایر سرّ خویش گردد. تا آنگاه كه ازین بیرون آید و به بحر مستغرق گردد، تا معانی را شاهد گردد. و اكنون بگوئیم:

بحر اول ـ معرفت است و گوهر وی یقین است.

بحر دوم ـ جلال است و گوهر وی حسرت است.

بحر سوم ـ وحدانیت است و گوهر وی حیات.

بحر چهارم ـ رُبوبیت است و گوهر وی بقاء است.

بحر پنجم ـ الوهیت است و گوهر وی وصال است.

بحر ششم ـ جمال است و گوهر وی رعایت.

بحر هفتم ـ مشاهده است و گوهر وی فقر است.

اما بباید دانست كه مرد این بحر را چون بحر صورت نتواند بُرید كه هر چه تحت قدم وی است مُحدَث است. بُریدن این بحر مسافری راست كه حقّ ـ سبحانه و تعالی ـ بهر صفتی آثار خدایی خود بر او كشف گرداند، مر او را مستغرق آلاء[10] و نُعمای خود گرداند. و عقل او را مغلوب تابش این كشف كند كه تا آن معانی كه درو مضمَر است ناظر مشاهدة حقّ گردد. از حقّ به حقّ قربت یابد، از حقّ به حقّ ناظر آید. عقل از آن ادراك معزول باشد. سماع مر آن معانی راست كه او جز با دوست آرام نكند. هر ساعّی از حقّ مراو را بِرّی[11] و الطافی و نواختی[12] و عزّتی باشد. و بقا دادن به این معانی در بن عالم، و محرم گردانیدن او از كلّی خلایق، و دعوت كردن باشد به وصال حقّ، و در انتظار ماندن او برای رؤیت اگر چه در دنیاست، و در عقبا وی را از مقیمان دو عالم نگویند.

امّا این بینش شما نیست و بینش عقل نی، كه همه از تشبیه است. از دیدة عقل توان دید بی‌تشبیهی، به دیدة معرفت بیند. هزاران هزار قافله را به صلای[13] این حدیث از مكان عافیت بیرون آوردند، تا كرا شاهد آن معانی گردانیدند، كه هر كه گفت رسیدم، آن از وی مسلّم نیست، كه رسیدگان مغلوبان عقل اند، كی وصف توانند كرد آنها كه از وصف عاجزند؟ مغلوب معرفت اند و بینای مشاهده. پس مرد را تصرّف از راه بباید افكند كه تا اگر بنمایند بینند، و اگر ننمایند قوت طلب ساقط كند، كه طلب مرد را دریافت خود درست است، كه وی از آن معانی غایب است. امّا به طلب حقّ را یافتن درست نیاید كه بنده مُحدَث[14] است و خداوند قدیم[15]، قدیم را به قدیم توان یافت، و كلّی مُحدَثات را به قدیم توان شناخت.

اكنون حرفی چند در توحید یاد كنیم پس به سخن دریاها در شویم تا مسافر این حدیث برخود راست بكند تا مُحدَثی خود را به قدیم برنگیرد، و نیكوئیهای خداوند به جان و دل بپذیرد، تا مستهلك و ناسپاس نگردد، و شرایط حضرت به جای آرد، و موافقت را در نمایش حقّی نگاه دارد كه حقّ ـ سبحانه و تعالی ـ بزرگ منزلتی و عزتی نهاده است مر این راه را و روندگان او را. پس عزیزی باید تا مراین كلمه را سبقت كند، و آن عزیزان را به جان و دل مراعات كند.

پس بباید دانست كه عزیز بر كمال به حقّیقت خدای ـ عَزّاسمُه ـ است كه ما را به حقّیقت توحید خود شناسا گردانید كه توحید آن وحدانیت است. موحدّ عزیز كردة اَحد و بر كشیدة او باشد، كه اگر حقّ نخواستی، بنده چه كردی؟ و اگر او تعریف نكردی، بنده چگونه شناختی؟ پس ارادت حقّ یكی بدان كه تقدیر كرد از خیر و شرّ، و بنده در فعل این مختلف. پس جمال و جلال یك صفت است سرّ خداوندی را عَزّاسمُه ـ امّا مرید را مراد در او مختلف. و این از برای آن گفته شد كه سخن در جلال و جمال خواهد رفت و تجلّی صفات، تامرید را بر چیزی مدار نیفتد كه از راه باز ماند و حقّ را به خیر و مثل نجوید، حقّ یكی است. آثار یگانگی او برموحدّ آن است كه وی را به توحید آرد تا ارادت حقّی بی علّت به ارادت مرید مراد گردد، تا مرید را كشف جلال باشد و او در حكم گدازش باشد. تناقض در حقّ مرید افتد. و ارادت حقّی یكی مرایشان را به ارادت آورد تا مراد آن كند كه وی خواهد كه او از حقّ نصیب خود خواهد. مرید عالم امر بود و مراد عارف امر مراد را سّر چیزها نمایند، مرید را صورت چیزها. مراد را لطف كند و مرید را تهذیب و تأدیب. مراد در منزل رجاء بود تا همه از حقّ به خود نگردد، و مرید در منزل خوف بود گاه از حقّ به خود و گاه از خود به حقّ. بر مرید هستی خود كشف كنند تا متحیریش[16] درست گردد و گوهر عجز خود را ببیند، بر مراد جمال خود كشف كند تا بینائیش درست گردد و عّزت خداوند ببیند و همه نازش وی از عزّ وی بود. بهر لحظه ای سرّ وی از كلّ مكونّات بیرون برد، تا ندای حقّی بدان معانی نرسد قرار نكند. پس نه در یابد روزگار وی را، و نه مطّلع گردد نمایش وی را، و نه بیند اشارت وی را. بدین معنی مراد را بر مرید فضل است زیرا كه جمال است، حاضر كردة حقّ است، و حاضر او را كس غایب نتواند كرد.

امّا حقّ او را دو مرتبه از مراتب داده است در یك مرتبه همه سماع، و در دیگر مرتبه همه گفت. در آن مرتبه كه سماع باشد، از فرق تا قدم وی همه سماع گردد، بدانگه حقّ آن معنی را جذب كند، و آن معنی سّر را جذب كند. و سّر دل را جذب كند. اكنون اگر كلّی عالم برو فرود آیند وی مشغول نگردد كه حقّ غالب است نه مغلوب. چون دوست خود را مغلوب گردانیدة لطف خود كرد، كه از قدرت آنگه او را غلبه تواند كرد؟ باز چون به گفتش آرد از فرق تا قدمش زبان گردد كه آن معنی با دوست گویندة اسرار كرده. و درمناجات سرود سّر در آرد. همگیش درآید، رفته گردد،این نه چنین ایستاده باشد كه اگر كسی وی را مشغول كند گو هلاك خود را ساخته باش، و این مشغول گردد. گوینده خود آمده است و در آن گه سماع كند شنونده از حقّ آمده است.

امّا زیرك كسی باید تا درین روزگار مراورا باز شناسد. صحبت داشتن بدیشان برای این معنی پرخطر است. نیاز كامل باید تا راستی روزگار نگاه تواند داشت. و معرفت قوی باید تا اشارت ایشان را ببیند.

باز مرید را این محل نیست كه او را تابش جلال حقّ بود. گاهگاهی تابش هستی حقّ را دیده بود امّا در حكم آن تابش همی باشد كه به ناگاه حقّ مراورا به فراق خود بسوزد. گدازش وی از ین روی بود كه دلش در برّ[17] طپیده بود و سرش برای نجات خود در امطار بود. گداز[18] وی از درون بود، امّا شخص را تَبَع گرداند تا فروغ آتش و خوف دل وی را از نظر خلایق پاك گرداند. آن چون متحیر گردد در دنیا و از دنیا خبر ندارد، و در عقبا[19] و از عقبا خبرنی.

امّا فرق كنندة فراق وصال بود. مراد را این فرق نماید. و او در كشف جمال ناظر است كه آن معنی جذب كردة حقّ است، و وی نه فراق دارند نه وصال. هر چه گونه اش دارند ناظر دارنده است نه ناظر باشنده. نازش وی ازین روی است، امّا به ظاهر تأثیرات آن همی تابد. در او تاریكی و شیفتگی بینی و به باطن همه خوشی و خرّمی.

بدان كه بوستان دل او به آثار لطف خدای آراسته است و سرّش به آلاء و نُعمَاء[20] حقّ پیراسته است. و آن معانی به مشاهدة حقّ ـ عَزّاسمُه ـ عزو مرتبه یافته تا هر كه او را ببوید ازو بوی وصال حقّ می‌آید. اما هر كسی آنرا شمّ نباشد، مگر كسی را كه همّت وصالها بر دل او حرام گشته باشد و او در طلب وصال حقّ مدهوش و بی قرار گشته باشد. چون از او آن بوی بیابد، قوت همّت وی گردد، و بضاعت نیاز وی شود، و عدیل ارادت و مونس و محبّ وی گردد، تكسین شوق وی شود تا در خود مسافر گردد.

امّا دیگران را تأثیر آن شم هم در عبارت مُضمَر گردد. تا در آن سَماع آید هیچ وصال دل او را به دعوت خود نخواند. یكی را كلّی بود و یكی را بعضی. پس حقّ را برمرید این نیكوئی است.

و هر كه به كلمة توحید تقرّب كرد، همه مرید حقّ اند، امّا این كشوف و این زندگانی تا كه را داد. آنها كه یافتند از هر دو عالّم روی برتافتند و با خود هرگز نساختند. پس ای جوانمرد ! آثار خداوند، دل موحّد را چنین گرداند.

امّا ازین هفت دریا بیابد گذشت تا این مزد آن را دریایی كه آب حیات به دریا مُضمَر است، و گوهر با قیمت به دریا مُضمَر است، و عجایبهای وی بس منكر است. هر كه دُرّ به دست آورد گوحدیث دریا مپرس، و هر كه مرد بحر است گو بربّر منشین كه: « ضدّ آن لایجتَمعان[21]»، اند كه دریا را صفتی است كه هرگز زندة عادتی را به كس ننماید تا آنگاه كه غرقش كند و لباس عادت را از او بركشد. پس مرده به خلق نماید تا همه وی را به حكم مردگان كنند، آن ضرب مثل است.

امّا سلطانیت این دریا عالی تر است كه تا مردرایك نظر هستی باقی است برجان، دم بر عادت می‌زند. چون بدین دریا در افتاد مستغرق گردانید تا از هستی و نیستی خودش پاك گرداند. پس این معانی را در مكان سّر او پدید آورد و دلش را به تابش آن نور منورّ گرداند تا حیات یابد و حیات او برعكس حیات دیگران گردد.

امّا هر كه را با جان حدیثی است بدین دریا در نتواند آمد. و هر كه خواهد تا این دُرّ بیابد، گو این سفر اختیار كن كه این دو سفر بر مرد است بینش و روش. و آن دو سفر كه حقّ دهد بُرش و كشش. و آن دریاها در آن دو سفر بود. بحر در آن عالم است و بَرّ در این عالم. بَرّ به قدم توان یافت و بحر را به سفینه.

امّا این سفر قدم ظاهر نیست، قدم همّت است، تا مرد بدان قدم روندة راه گردد، تا از دل گذر كند كه دل را عزّت نیست بی آن معانی.

امّا این بینش از تأثیرات معرفت است، چنانكه آفتاب ضُحی حكم روشنایی دارد امّا سلطانیت تابش ندارد، و این برای آن است تا همّت را غلط نكند. غلط كردن وی بر دون حقّ ماندنست، و رفتن او از كل كَون مفرد گشتن است تا بهر لحظتی و خُطوتی كه چیزی در پیش وی گذر كند آن تأثیرات بدو بنماید و عصمت خدای ـ عَزّ و جَل ـ آنرا از راه وی دور كند تا مرد در اثر اثبات او دیده رسول كند تا بر هیچ حدّ و حدود دل خود برنگذارد كه حدّ خدای آن است كه بنده دل در بند دون نبندد و حدّ حرّیتش[22] بینش در حقّ آفریده است تا آزاد را هر كس بنده نتواند كرد. و مرد را بینش برای آن باید، و رفتنش در حقّ، جز خدای كه هیچ نصیبه ای وی را بنده نتواند كرد. و بباید دید و دانست كه در نماز و بیرون نماز كه به حدّ امر وی نشستن است، این صورت است.

امّا به معنی از دون معبود خود به دل دور نشستن است، كه هر كه قیام صورت بیارد و از سرور سرّ با دوست خبر ندارد، نماز وی نماز نیست كه سرّ نماز متقیان این معانی است،اما این همه در تَبَع وی اند.

پس مرد را بینش برای سرّ هر چیزی راست تا چون به نماز در آید دل را به صدفی بگذارد و با سرّ قرین گردد تا عداوت خلق وی را حاصل آید. پس بدان معنی خلوت جوید تا از نكتة سرّی مفرد آید، و هرچه از آن معانی به وی رسد مستمع آید كه در وقت نماز از حقّ مر آن معنی را جذبه باشد تا دیدش در نظر آید و از حقّ خلعت[23] مشاهده یابد تا معبود خود را بیند. از راه عجز در پرستش آید، و از عنایت در نازش آید، و از لطف در پرورش آید، و از كرم او در گفت آید، و از غَنای او در سوال آید، و از عزیزی او به در خواست آید. آنگاه به فقر دوام بیفزاید تا از ین معانی مناجات كننده و بیننده به حقّ آید. نماز كننده را سرّ نماز این است. هر كه را در نماز روزگار بدین صفت نباشد وی صورت امر را بیش پیش نرفته باشد و از عین نماز بی خبر است.

بینش این مرد را برای این حدیث باید تا حدّ خدای را نگاه تواند داشت. امّا حدّ خدای جدا گشتن است از نصیب خود، تا سرّ هر چیز را ببیند به حقّ ـ آن ارادت همّت از آن حدّ نباید گردانید كه عصمت وی را منع كند، آن اشارت را نگاه باید داشت تا راه بیرون برد.

باز روش است كه رفته باز نیاید، مگر كه باز دهند، هر كه بازش آمد به وادی اهانت در افتاد، و هر كه را بازدادند بر كنج عنایت افتاد. باز دادگانند و نگاه داشتگان، و باز آمدگان و گذاشتگان. داشته و نگاه داشته عزیز است، و گذاشته ذلیل. هر دو به حكم او آمدن همچو ارادت. اما یكی را بر مقام او قرار دادند، و یكی را از كلی مقام به خود قراردادند. او كه در مقام است از نعمت مشاهده محجوب ماند، و آنرا كه از پی مقامی، مقامی دادند در حكم مشاهده مكشوف ماند. پس مقامی در حقّ وی هنوز جمال توحید ندیده است، و این كه بی مقامی است از مقام رفته است امّا مقام ندیده است.

روش مرد در این سفر، جدا كردن عادت خود است، بر هر چه مانده از حقّ ماند. و مسافر را ماندن هلاكت است. باید كه او را روش به امر باشد كه صورت آن را به علم گذارد و سرّ آنرا در عمل آرد. و می‌رود تا آنگاه كه حقّیقت آن وی را عین معین گردد. این رفتن را صدق كامل باید.

و در معرفت همچنانكه آفتاب بلند گشته باشد، ضیاء تابش دارد، اما سلطانیت سوزش برو گمارد و تصرف نظر از وبر دارد. و این مرد را در روش همین است كه از هر چه درین گذرد كه دیدة او براین ناظر آید، از آفتاب عمل خویش بهره گیرد، هنوز سوز معرفت در او نگشته است. زجر وی را همی باشد به هر لحظتی و خطوتی. و به هیچ وقت از آن خالی نباشد تا آنگاه كه از كلی مقام بیرون رود، از سرّهای حقّ دیده گشاید، و معنی هر یك ببیند. پس نمایش زجر را پی برد تا آنگاه كه از این همه بیرون رود.

پس به عالم بُرش برسد و این عطائیست نه كسبی. و قوّت وی در این حدیث مستهلك گردد كه برُش همچون نمایش است، بینش حقّ را نمایش باید، و قرب حقّ را مقدمة بُرش باید. و این بُرش دیدة سرّ وی را بود تا عدم وجود هر آفریده را بدو نمایند. پس برید حقّ مراو را بیاگاهاند كه در این نمایش مر ترا هجرت است تا نظر از همه برگیری كه هر چه همرنگ تست در وقت تو حجاب راه تست. بگذر كه اگر واسطه ای پدیدی من مرترا حاصل نگشته. مستهلك این حدیث گشتی، و كشف كنندة اسرار بگشتی. اشارت مرا پاس دار كه ادیم از حقّ به تو، تا مهذّب گردی كه آن حضرت پاكان است و پاكی مرد در آن حضرت از هر نشانه ای بی نشانی است و از هر غایبی حاضری است.

و این برید برای آن است كه اگر ندای حقّی به وی رسد درین محل بسوزد، و اگر نمایش حقّی ببیند مستهلك عمل گردد. پس برای مدار مصالح وی تا قوت یابد و به پرورش حقّ قوی گردد و از دیدة سرّی از هر چیزی تجربه گیرد به دریافت حقّیقت آن چیز، و از عدم هر معنی وجود به حقیق بیابد سرّهای حكم خداوند كشف گردد و در آن كشف حجاب صفای هر یك ببیند.

و بدان كه حقّ وی را از هر چیزی بیرون می‌برد و این برید را مقدم خویش ببیند بر هر چش[24] استقامت دهد بباید بود، و هر چش اشارت كند بباید گذشت. و درین بُرش خلعت خدای بنده را آن است كه مقام چند هزار كس را به وی نمایند تا مر آن را ببیند كه هر كس را بر چه داشته اند و مركب همت وی از كجا خواستند. و معلوم گردانند بر وی كه هر یكی را به نزدیك ما محل چیست و در خواست ایشان به حضرت ما چیست، و هر كس از ما به چه بسنده كرده است. این برای آن است كه وی مهذّب گردد كه از بعضی تنبیه گیرد و عبرت باشد مر او را در آن بینایی. و این مرد همچنان باشد كه كسی در ملك دیگری به اذن او همی رود، نتواند بی اذن او رفتن، نتواند بی‌اشارت او نشستن، و باز نتواند گشت بی اذن او.

اما هنوز او را در بینایی كامل نگردانیده باشند كه این بُرش است و بُرش را اشارت است. و بینش را نمایش آنگاه بود كه دیدة این كس را جذب كند، و این حدیث دل وی را نبود.

اما بینایی سرّ وی را معطل گرداند، میل فُرقت خلق بر او كشد تا هیچ خلایق را نبیند. آنگاه از او پردة دیدة تصرف فرو گشایند، و آن معانی مُضمَر را به مظام مشاهدة خاطر خوانند تا در قیام نظرآید، آن نظر را جذبه خوانند. و هر كه را جذب كردند، عاجز گردد از وصف آن كشش، فروماند از تصرف آن بینش. آن دیدة معرفت است و آن نمایش تعریف حقّ، تا از حقّ، حقّ شناسد.

پس هر كه را جذب كردند زندگانی وی بدین صفت بود كه از این عالم رفته باشد آن معنی، اما شخص وی اینجا بود. پس خداوند آن معانی را از دیدة خلق پنهان كرده است. خاصگان حقّ را به صورت ببینند، امّا سّر آن معانی را نبینند. هر كه ایشان را بدان معنی بیند ندیده است، و اگر ندیده است و آن دید را به نمود حقّ بیند.

پس هر كه دعوی كند كه اولیای حقّ را دیدم باید كه از معانی بهره دارد، ورنی گواهی وی باطل است، هر كس را آن خلعت نپوشانند. مرد را دعویی آنچنان نباید كرد كه ایشان از آن دعوی بیرون رفته اند.

امّا آن مردان به نمایش حقّ معنی هر یك ببینند، و شفقت ایشان پرده پوشیدن است برایشان. آداب از خداوند ـ عَزّاسمُه آموخته اند. و این نمایش آن دیده راست كه به غیر ناظر نیست. و نمایش از مشاهده است، تا آن معنی بر سلطانیت آن بقا یابد و این حیات فنا یابد. اكنون ایشان را زنده خوانند،واین حیات را طیبه خوانند،آن حی را باقی به حقّ، و صاحب این روزگار را اهل خوانند.

امّا این سفر عطایی است مر آن را كه این دو روزگار دادند. آن دیده را به بینش میل قربت كشند. و آن دو سفر كسی كه به اول یاد كردیم كه بینش را به حقّ آنكس بیند كه منزل بشریت را بریده باشد، و آن دیگری كه روش است، آن به حقّ رود، منزل روحانیت را بریده باشد. آنگاه در سفر بُرش صحرای معرفت را دیده بود، و در سفر همه كشش خود را مستغرق نمایش حقّ دیده باشد. اكنون بالغ باشد و در عالم ربُوبیت نظر یافته باشد.

صحرای معرفت این را خوانند كه در او معرفت هیچ خلق نروید. و در این صحرا دریاهای ژرف است، آنكه به اول یاد كردیم این دریا، برای آن گفتم كه حكم طاقی دارد به بیگانگی اضافت گردد تا مرد یگانه گردد. غسل یافتنش این یگانگی است، و آن دو سفر بَرّ بود.

اكنون سفر بحر است، به عنایت حقّ از این سفر بتواند گذشت. اول دریای معرفت است و در این دریا گوهر یقین است.

بحر اول

بحر اول معرفت است و گوهر وی یقین است. و این معرفت مستغرق عارف خواهد در وجود و جمال و‌كمال خود‌كه موجودی مرد آنگاه درست گردد كه وی در آفتاب معرفت از عدم تمیین وجود خود یابد. اما حدیث وجود عظیم كاری است تا موجود دارند.

اما در این بحر غوّاصی باید كرد تا صدف یقین به كف آرد، و از عدم صرف آن دُرّی موجود آید. اما غوّاصی این شخص ویرانی است، غواص این بحر سّر مرد است تا مستغرق معرفت گردد.

اما در سفینه عنایتش می‌باید نشست و دیده در بادبان لطافت می‌باید داشت تا باد تصرف وی دیده وی را از ركن او نگرداند، كه این عنایت مر خاصگان حق را بدان معنی است كه از هرچه خلقیت است سّر ایشان را از همه درگذراند. پس بدین دریاشان مستغرق كند تا سّر به غوّاصی مستحق گردد و در طلب آن صدف.

و آن صدف دیده یقین است، و آن طالب دُرّ همت است، و خزانه آن دُرّ آن معانی است كه در مرد مضمر است، سّر مرد او راست و مرد وی به صفات سّر است. و یقین جمال آن دُرّ است، و همت قبض كننده آن دُرّ است، و شرف ملك است، و ملك آن معانی است تا آن به وی رساند. و آن رسانیدن بینایی یافتن مرد است.

اما بینایی را قدر و منزلت نیست تا نمایش حق مر او را جمال ننماید. چون نمود، آن معانی را از عدم صرف در وجود آرند تا مشاهدة دوست گردد، و همان قول بیابد كه در ابتدا یافته باشد، و عده میثاقی را تازه كند.

اما چند نور مر این مرد را درین سفر مرحله گردد. آن ولایت اوست كه از صفا بیرون نبرندش و نور صدف به نور یقین است. و این نوریست كه از تابش جمال حق باشد تا سّر از تصرف آن پیدا گردد. بدانگه معلومش گردانند و چند هزاران هزار عالم را در آن تابش مستغرق گرداند، و اگر از او ذره‌ای را بر عالمیان كشف گردانند همه جانها فدا كنند.

اما حق به عنایت و لطف خود مر آن سّر را قوت دهد تا در آن دید تحمل تواند كرد. چون دُرّ را ازین همت قبض كند، از كل خلایق بی نیاز گردد كه اظهار ملك كبیر است، و دُرّ نقابش باشد كه همه ارادتهای همت را به یك ارادت جمع گرداند تا غنای وی درست گردد در حق اختیارات خود. پس آن دُرّ را بدان معنی مضمر رساند كه حجاب دنیا و عقبا را از پیش او برگیرند. رسانیدن وی آن است كه نظر وی از این دو عالم بریده گردد تا همت تبع آن معنی گردد، و سّر تَبَع همت گردد. تا دل سّر تبع گردد. همگیش مستغرق از دریا بدین معنی باشد، و آن معنی مجذوب حق باشد. پاكی مرد را حكم این كنند كه صفت او بدین دریا چنین گردد.

اما صد هزاران هزار قافله را نهنگ این امید خورده است و دریا را نیافته است. سفر دریا كسی كند كه وی را نزد حق قدری نباشد، از فعلهای او اسباب هیچ چیز ساخته نشده باشد. هركه را به عالم صلاح نظریست، و در كوی عافیت گذریست، بروی حرام است گفت و شنید این حدیث كه نعلین این دریا جان است، و هركسی را برگ این حدیث نیست. آنها كه سفر این بحر كردند و به هر قدمی صد هزاران هزار جان اگر در قبض ایشان بودی بذل كردندی به شكرانه آن نعمت.

پس عجایب در این بحر بسیار است و آن عجایب را به جمال آن دُرّ توان دید. كمترین عجایبش آن است كه مرد را فانی گرداند تا از دید بقا بر وی اثر نماند. پس به یافت آن دُرّ، وی را باقی گرداند. و اثبات بقای مرد مكشوف آن معانی است. و آن معانی بقا از مشاهده حق یافته است. پس چون مرد بقا از جان خود دیده است، از بقا كی تواند برخاست؟ ایشان بقا از بقای حق دیدند، این به نزد ایشان فنا بود. هر كه را بقا به جان است «اِرجِعی» در حق وی درست نیاید. در وقت نزع آنها كه زنده به حق‌اند، آن معانی با ربّ خویش انس و الفت داشته است اگر چه در دنیا بوده است و دوست خود را شناخته است و در هر لحظه بدو بازگشته است. چون وقت نزع باشد، ندای «ارجعی» بدان معانی رسد «بازگرد زی خداوند خویش[25]». پس تا بارها راهی نرفته باشد این اشارت را واقف نگردد. پس این ندا كه نباشد از آن طریقین بازخوانند كه در دنیا «فَفِرّوا الی‌الله[26]» نشان نتواند كرد كه از كدام طریق به حق گریخته است.

«ارجعی» را همان معانی است. او دوست را شناخته است و ندای سخن بسیار شنیده است. در این عالم كه باشد به امر اوست. چون اذنش دهد كه بازگرد، بازگردد به عنایت و خشنودی او، و اگر چه جان از وی برگیرند. نبینی كه عزرائیل ـ صلوات‌الله علیه ـ قبض كننده صدف است نه قبض كننده دُرّ، كه آن دُرّ را حق نهاده است به خودی خود بی‌واسطه‌ای. در وقت برداشتن نیز واسطه نباشد، از آن حضرت بدین منزل آمدن به امر واسطه نبود، بازگشتن نیز به امر واسطه نبود. این كه از روح خبر نكرد از برای حرمت آن دُرّ است كه اگر از صدف حكایت كردی چگونه در وصف بگنجیدی، چون

«دل در تن و جان در دل و سر در جانست».

در وقت نهان دُرّ تصرف هستی مرد به حق باشد در داشتن، و برداشتن آن نیز به حق باشد.

و اگر بعضی را به زوال صدف، دیدار عزرائیل برایشان منكر است كه حیات خود را از روح دیده‌اند، باز آنها كه حیات از آمدن عزرائیل بر خود فرخنده داشتند كه عزرائیل واسطه، و روح واسطه، بقای بشریت واسطه، تا از این وسائط برستند و در كلمه «ارجعی» عامل گشتند. در دنیا آمدند و رفتند و با خلق صحبت نداشتند و همه را به فراق صدف بگذاشتند. اما از دنیا و خلق خبر نداشتند و پاكیزه از این دنیا بیرون رفتند. بدان كه از غوغای بشر آلوده نگشتند.

تا در بود، جوارح مرد آراسته بود، چون برفت آن آراستگی را با خود ببرد. چنانكه آفتاب برآید روح عالم گردد تا عالمیان در او به حركت آیند، چون شب آید حجاب بگستراند تا همه از حركت به سكونت آیند. پس آن معنی كه آفتاب جوارح مرد است تا همه را در حركت آرد، باز به فراق هجرت خود همه را معطل گرداند از آنكه حق وی را به لطف مشاهدة خود در روح مركب كرده است. و از آن لطافت تابش آن است مر اعضای مرد را كه همه را منوّر كرده است دیده را بینایی داده است، و دماغ را شمّ داده است، و سمع را سَمّاع داده است، و لسان را نطق داده است و دست را گیرایی داده است، و پای را روایی داده است، و قلب را محبت داده است و سّر را صفوت[27] داده است، و آن معانی را مشاهده داده است، تا همه آراسته گردند و از چگونگی آن جاهل گردند.

پس مرد را معرفت آنگاه جمال دهد كه این سّرها بشناسد به تعریف خدای عزّ و جلّ ــ و از این همه به حق تقرب كند. اما پاس‌دارنده ندای میثاقی باید بود كه آن معنی را حق سبحانه و تعالی در ولایت این بشر ملك گردانیده است تا به حكم او باشد. سماعش از او باشد، منهاجش بدو باشد، انبساطش بدو باشد، كه عارف را جمال معرفت از كلی معرفت خلایق این پسنده باشد كه در این سرای بجز دوست كسی را نشناسد. اینجا محرم و آنجا محرم، كس بر معانی او مطلع نگردد و او به شناخت كس مشغول نگردد. كشف بر كشف زیادت باشد. زیادتیش آن است كه بر او نماید. اُنس بر اُنس زیادت باشد و قرب بر قرب. نظر او در این عالم و در آن عالم به غیرت باشد كه هركسی را مشغول چیزها بیند و آن به تعریف حق بیند. و اگر از آن تابشی كه سرایر وی را حق بیاراسته است، اگر با اهل كفر نمایند همه از بتان تبرّا[28] كنند. اگر بر دریاها عرضه كنند همه آب حیات گردد، و اگر بر عامه عرضه كنند همه از حسرت جان ایثار كنند، و اگر بر كوهها عرضه كنند همه عقیق و بیجاده[29] گردد، و اگر بر زمین عرضه كنند همه نقره و رز گردد.

پس حق به لطف خود ایشان را حامل آن معانی كرده است تا به قوّت حق همی كشند كه آفتاب معرفت را هیچ فلكی نكشد. آن معنی كه در او مضمر است فلك آفتاب معرفت است، جز او كس آن معنی نتواند كشید.

اما سّر او مشرق است و دل او مغرب. از سّر برآید و بر دل بتابد. و این مشرق و مغرب خداوند راست، ملك عارف نیست اما نظاره‌ای است تا در آن تابش بَرّ و بحر را ببیند. و عجایب هر یك را ببیند. و سوز آن آفتاب كه بر مرغزار بشر تابد همه نبات هستی و عادت را خشك كند، و درختان دید را محو گرداند، و گل هستی را بپژمراند اما گل محبت را بشكافند، و نرگس ارادت را برویاند، و بنفشه وصال را مشكین گرداند، و یاسمین اُنس را از اُنس جمال دهد، و سمن صدق را صاف گرداند، و سوسن موافقت را حاضر كند، و واولی انفراد را به قیام آرد، و نیلوفر وفا را آراینده بوستان كند، و ترنج الفت را برساند، و نارنج حال را گونه دهد، و انار وقت را برگرداند، و هزاردستان نیاز را مغلوب و سُكران گرداند، و باد قرب را بر این بوستان بوزاند، و لاله همت را در این بوستان به برآرد، و شراب مودّت را در كاس عنایت كند، در سحرگاه نیاز مر این عارف را بچشاند.

پس لسان وی را به سوال آرد، و قلبش را به اضطراب آرد، و سرش را به انبساط آرد، تا در صبح دوستی در كوی وصال عجز نفس خویش ظاهر كند. و از دوست درخواهد آنچه دوست وی را اذن دهد كه این همه ثمرات عارف باشد.

چون اهل معرفت را بر او كشف كند، عارف مست در این محل یابی كه دوست وی را شراب بی‌واسطه داده باشد. نه واسطة او او باشد نه جز او. و این را واله حق خوانند كه والهیش از آثار الهی است. هشیاریش از همه بیشتر بدان كه كه در او آفت هیچ عادت نیفتد، و سُكرانش از همه زیادتر كه به خود هیچ نطق نكند. دنیا و عقبا در این سُكر بروی فراموش گردد. حركتش سكون گردد،، ذِكرش سكوت گردد. از حال و وقت خود مجرد شود، از علایق مقامات خود مفرد شود، از اسباب نصیبات خود بی ملك گردد، از معلومات خود برّی گردد. سُكر عارف در حكم وَلَه این باشد تا شناخته گردد در حق خود و جز خود. و بدانگه كه حق شناخته باشد، از حق به خو بازنیاید تا آنگاه كه بازش دهند، كه معرفت حق با معرفت خلق جمع نگردد.

از این معنی عارفان حیرانند كه از جز معروف خود بمانده‌اند. حیرانی ایشان در حق خود و حزّ خود افتد كه از هر طفلی طفل تر باشند بدانایی، اما در حق شناخت حق از هر بالغی بالغ تر باشند. بینایی حق ایشان را پسندیده است و به حضرت خود حاضر كرده، و در مظالم مشاهده شان برپای كرده. حق مشاهده بینایی ایشان است كه به لحظه‌ای از او بازنیایند به خود، مگر كه حق ایشان را بدیشان باز دهد برای مصلحت معاش. ایشان را یكی به وقت امرشان باز دهد تا از آن نظر به حكم مشاهده آیند، آن معنی در ایشان قیام ابد دارد.

اما تن ها را به احكام اركان نماز باید آمد در تبعیت آن معنی، و گزارد این امر ایشان را از آن معنی در حجاب بكند. سرود مناجات قیام صدق مر آن معنی راست كه ركوع و سجود و تكبیر و قرائت و قیام و تشهد مر این جوارح راست، محبت و خشوع و تواضع و خوف و رضا و تسلیم مردل راست. به گزارد چنین امر ایشان را باز دهند كه آن معنی در كلمه مفردی درآمده است و او در نظر است، و دیگر مر او را همه تبع. و دیگر وقت خوردشان باز دهند، و خورد ایشان نه این طعام و شراب است. اما معنی را قوت مشاهده است، و سّر را قُوت لطف پادشاهی است و آلاء و نعمّاء او. قلب را قوت محبت و موافقت اوست. بی این قوتها طعام و شراب برایشان نگوارد. طعام و شراب را در این مجلس خورند، نه این را در آن مجلس به چنین خورششان بازدهند.

و دیگر وقت خوابشان باز دهند و بس. خواب غایب شدن است از حاضری خود. غایب گردند از تصرف حجاب صفا. و دلشان غایب گردد، و خفتگیشان از این روی بود. و این در حق آن معنی غایبی است و غفلت. پس این غفلت از حق بر ایشان رحمت آسودن است.

پس‌این همه مر‌ایشان را‌آسایش است، و از‌حق برایشان بخشودن است پس‌غفلت ایشان‌را‌حضرت‌همه خلایق است.

اما عارف را سماع باشد، بی‌واسطة بشر باشد. و این سماع همان معنی را باشد. اما بباید دانست كه در این سماع وی را چون شنوانند. حق ـ به سبحانه و تعالی ـ بدان معنی ندا كند كه: «عهد دوستی مرا وفا دار، كه منم خداوند و پادشاه و پروردگار تو و محبوب و معروف تو، كه دوست داشتم خود بی‌واسطه تو، و خواستم تا ترا بر این دوستی دارم. ترا داشتم در مشاهده خود، و گفتم: عزیز باش به عزّ من، قوی باش به غنای من، مستمع باش به اذن من، باقی باش به بقای من، كه منم خدای تو ـ جل الله

ـ. و بباش در حكم ارادت من كه ترا خواستم، و توبه خواست من مرا خواستی. تعریف كردم تا مرا بشناختی، و هدایت كردم تا به وحدانیت من بگرویدی، و آن دوستی را خلعت تو كردم تا مرا دوست داشتی، اكنون من دوست تو و تویی دوست من».

عارف را در سماع این باشد، و هر كه را این سماع نیست و این اكرام نیست سمع وی خود سماع نیست، كه روز میثاق خود همین سماع بود كه: «منم خدای ـ عز و جلّ». ـ مر آن معنی را به وقت هر سماعی این باشد. این سماع را سماعی خوانند كه میان بنده و حق بی‌واسطگی شود تا از حق شنود و با حق گوید. سّر سماع مستمع را این است.

و اهل این سماع را، سماع در سماع است. سماعش ندای حق شنیدن است، و سماعش در سماع لطف دیگری است باقی. و شرب در شرب است، و شربش از هر دو عالم پاك آمدن است، و شرب در شربش در اسرار مشاهده دوست یافتن است و این مستمع را سُكر بر سُكر است، از غلبه‌ای بیرون نیامده باشد، دیگر بارش مغلوب كنند. و این غلبه سّر وی را باشد كه نور بر نور زیادت میكند تا قوی گردد و از عالم بشریت خود معزول شود. چون بدان وقت به عالم بشرش آرند عارف رفته باشد نه مانده. مستغرقی عارف به دریای معرفت این باشد، و به كف آوردن صدف و قبض كردن دُرّ این باشد.

اما به هر درّی جانبازی باید كرد تا این حدیث را عین بیند نه صورت، كه هیچ چیز را از این صورت نشان نتوان كرد. و دلیل را بر این مجال نیست كه دلیل مرد به بحر معرفت، فنای مرد است، كه گوهر معرفت عزیز است. نیك عزیزی باید و استوار حدیثی تا مرد بدان رسد، كه هركه رسید آن معرفت از وی محو كند تصرف تمیز را.

اما جان در سفر این بحر فدا باید كرد كه جان قوام بقای تو است. پس بقا را كم باید زد و دل را فدا باید كرد. دل مقامات است، و از مقامات هجرت باید كرد كه آن دُرّ را دیدن نتوان مگر به نفی تمیز. كه تمیز عارفان را به راه معرفت عدیل بدانست.

عارف را از او اعراض اولیتر كه تمییز را در معرفت راه نیست، چنانكه میگوید:

این معرفت دوست عزیزست عزیز

زان محو كند ز عارف خود تمییز

جان در سفر بحر فدا كن دل نیز

در دیدن دُرّ نكو نیاید هر چیز

بحر دوم

بحر دوم، جلال است و گوهر وی حیرت.

این بحر جلال بحر ژرف است كه به نهایت وی كس نرسد، بدانكه نهایتش نیست، اما مسافر در او ابتدا و انتها دارد. پس در چنین بحر سفر كردن بجز حیرت به كف غواص او چه آید. و صدف این بحر دُرّ حیرت است كه بدین هر موجی كه چنین چندان هزار خلایق تمیز را و ولایت تصرف را مستغرق سلطانیت خود گرداند. در این مقدمه رمزی از حد دل یاد كرده شد، اما شرح او اكنون بیان گردد.

و علم جلال نه چون حكم جلال است، و حكم جلال نه چون كشف جلال است و كشف جلال نه چون عین جلال است.

اما بباید دانستن كه مراتب مرد دریافت هر یك چه گردد، این جلال بزرگواری است و سّر او از بزرگواری بجز اله كس نیست. علم دانستن آن است كه حق را بزرگوار دارید و این تصدیق اقرار وی است. اما باید كه تأثیر این علم بر وی پدید آید كه دیدار بزرگی خودش چون نماند او را بزرگ دانستن است. هیچ حركتی و سكونی از او موجود نیاید مگر همه موافق كه این علم مر عالم خود را بدین پایگاه رساند.

باز چون كشف جلال باشد و چونكه دعوی اختیارات مرد را به تابش خود محو گرداند كه در حكم نمایش به بینش خود درآید، تا در حكم او حاضر همی باشد، كه این حضرت اهل جلال است كه صدف بحر جلال بجز حضرت چیزی نیست.

اما كشف جلال مرد را نموده گردد و دریابد سّر هر احكامی و اركانی كه در حضرت پادشاهی مر او را بباید كه آن حضرتی است حاضری، باید بدان تابش پاك گشته تا بان حضور حاضر ید،كه حاضران رفتگان‌اند و غایبان ماندگان‌اند.

باز آن را كه عین باشد، از این عین نه رؤیت خواهد. اما عیان گردانیدن وجود او باشد از عدم غیبت، و نمودن تجلی باشد مر حیات وی را، تا بدین بحر مسافر تواند گشت، كه غواص به دریا آنگاه تواند فرو رفت كه از همگی خود تبرّا كند كه دُرّ را به خود درنتواند یافت.

پس بیخودی كسوت وی گردد. بدین بحر اولیتر آنكه بیش خویش یابد بود. پس تا جلال حق مر او را از همائی او بنشاند غواصی این بحر نتواند كرد.

اما علم جلال دل راست تا به هستی وی قوی گردد و بار دوستی برگیرد و تحمل كنندة حكم وی گردد.

و حكم جلال سّر را است تا از كلّ خلایق مستغنی گردد و از اسیری حكم آفریده آزاد گردد و به بند تعظیم دوست بسته گردد.

باز كشف جلال مر دیده سّر را است كه آن دیده را همت خوانند تا در آن تابش عالم بی نیازی را بیند و از كلّی مكوّنات به نظر هجرت كند. باری تعالی مر آن معانی را عیان گرداند بر این دیده تا همگی مرد را از او بستاند، و آن معانی را مشاهده جذب كند. استدن آن معنی مر سّر دل را آن معنی است كه تا حاضر گرداند مر اشارت وی را كه او را دوام خود حضرت است.

اما تا مرد در این دریا صدف حضرت به دست نیارد آن معنی كه دُرّ است بر وی جمال ننماید، كه جمال دیدن را محرم باید. و تا جلال حق بر دل وی مستولی نگردد و به محرمی مستحق وی نشود كه حاضران را عظیم خطر است در سفر این بحر، كه اگر در حضور آن حضرت بدیشان لحظه‌ای غیبت عدیل گردد به چندگاه بدان محل نرسند.

اما حاضران بر سه وجه‌اند:

یكی حاضر به علم او. تواند كه بدان نباشد، كه چون به هستی خداوند را ــ عزّ و جلّ ـ می‌داند، چنانش باید بود به ظاهر و باطن كه هیچ چیز از مخالفت بروی گذر نكند كه راه حضرت را موافقت است. مخالفان حاضر نباشند از آنكه به حكم آن حاضر است كه بروی چیزی نگذرد كه او را از آن حضرت غایب كند، و اگر بگذرانند برای ابتلاء او است تا اگر ببینند فریاد خواهند از حق به برداشتن آن چیز، كه لحظه‌ای بازماندن این حاضر بیش از آن حجاب كند كه همه اصل دوزخ را آتش. و این حكم دوامت واجب كند. هركه را این حكم نبوده است كه كشف را به خود تواند كشید و یا در حكم او استقامت تواند كرد. آنكه در آن حكم است اندوه هیچ چیز در وی نمانده باشد.

اما گاه فراق باشد، و گاه اندوه فراق باشد، و گاه رجای وصال. چرا گاه همت وی در این بوستان است، و گاه بنازد و گاه بگذارد. در ناز شش چنان امید افتد كه گوئی دوست وی را دیدار خواهد نمود، و در گدازش چنان داند كه داغ فُرقت بر او خواهد ماند. حاضریی‌وی برای این دو تصرف است.

باز آن را كه كشف است، وی مدام حاضر است در موافقت آن معانی كه در او مضمر است. اما از حق او را ستدنی و دادنی است. چون در كشفش آرد او را از عالم تمیز بستاند و از احوال اوقاتش بیرون آورد تا واصف احوال خویش نیاید. باز چون بازش دهند آن احوال را بر او فراموش گردانند تا در یاد دون حق نماند كه حاضریش برای آن حضرت باید نه برای كشف حجاب خود، كه حاضران را نصیب محو گشته است، كه تجلی مرد را برای آن است كه تا سّر او را از این تصرف بستاند. بقای احوال وی را به وقت سپارد. وقت كبریایی نشانه وی گردد. آن نشان حجاب وی باشد. مرد را در حال حیرانی واجب كند ماندن این نظر، چون بماند غرقه شدن وی است تا بی‌این دید موج عنایت او را از دریا براندازد.

اما در حجاب آستین قبض گردد. چون فراق وی را به حبس ارادت بازدارد نه دنیا و نه عقبا قرب وی نیاید. بی‌خبر گردد از نعیم اهل بهشت و از رنج اهل آتش و از گردش روزگار و احوال خود. و اگر همه در این محل بماند وی بتفّ حسرت بسوزد. آنگاه حق او را از او بستاند و در سفینه عنایتش بنشاند، و بر وی لطف كند تا دُرّ عنایت را امر كند تا سفینه وی را به جزیره شط رساند كه حجاب قبض محو گردد و بوستان بسط را آراسته كند و گلبن امیدش به برآید. نرگس. و سرایر خویش را به مناجات و نیازمندی بیاراید. به سریر پادشاه بی نیاز، نیاز خود عرضه كند كه: ملكا در آتش فرقَت همت ما را بسوختی و از فضل و عنایت خود ما را به جزیره شط رسانیدی. اكنون ما را در این محل مقیم گردان كه این بس با راحت منزلی است و با تشریف و نزهت بقعه‌ای است.

آنگاه وارد حق مر او را بیاگاهاند كه از این ذكر سكوت آر كه این محل انبساط تو نیست. ترا در حكم او باید بود نه او را در حكم تو، كه بزرگی حق بر تو از آن كشف شد تا در تو این ارادت نماند. آنگاه مر او را بدین انبساط باز و اقبض گردانند، هم در این گردش وی را همی دارند.

اما باید كه دریابد سّر احوال روزگار خود را، و حقیقت هر معانی را ببیند. بدان معنی كه از آن محل وی را نقل خواهند كرد، درخواست وی بی‌ادبی است. و اگر نقل نخواهند كرد درخواست وی اجتهاد نمودن است. به هر دو حال حرمت نگاه داشتن اولیتر. و از آن حضرت بدین چیزها غایب نباشد كه اهل جلال را معلوم نگردانند آنچه اهل جمال را معلوم گردانند. چون تجسس و تصرف كند از آن فراق كه همی ترسد ـ نعوذبالله ـ بدان مبتلا گردد حذر باید كرد. و خود را از استاخی[30] منع باید كرد كه چندان هزاران هزار را از این حضرت قربت معزول كردند كه ایشان خود را قریب دانستند، و چندین هزار هزار را بدین حضرت قریب كردند كه ایشان خود را بعید دانستند.

پس علم همه خلایق در جنب علم حق جهل است، تا همه آن موجود آید از عدم پنداربنده كه حق دانسته است به علم خود تا بنده را در آن وقت مبتلای خود گرداند، تا از مقام جهلش به مقام علم رساند. شقی نداند كه او شقی است و سعید نداند كه او سعید است. بجز پادشاه ـ عزّ اسمهُ ـ كس این علم نداند. بدین معنی آن علم جهل است تا آنگاه كه به پایگاه سعادت و شقاوتشان برپای كنند. آنگاه از جهل به علم آمده باشند. اكنون عالِم باشد به احكام‌الله كه هرچه در سرایر او از عدم در وجود آید كه به دیدار ارادت حق گردد، سّر آن چیز را در حضور حضرت پادشاهی به آثار مشاهده او ببیند تا ارادت او در وجود آن معانی چیست.

بدانگه حق بر وی گشاید تا ببیند كه جز به نمود دیدار او نتوان دید. چون بدو نمود فارغ گرداندش از آن چیزی كه وی متصّرف آمد. باز عاِلم به حدودالله آن باشد كه حدّ خدای ـ تعالی ـ را به تعریف حق ببیند و تجسّس كند مگر سّر خداوند بیابد. بدانگه هرگز درنیابد كه هرچه را حق بپوشد از بنده خویش نتواند كه بنده آن را كشف كند. و هرچه را كشف گردانیده شود نتواند كه آن را بپوشاند، كه حق غالب است و بنده مغلوب. همه هلاكت اختیار كرده باشد كه سّر حق را تجسس كند و حكم او را چرایی گوید. پس این حدّ نگاه باید داشت كه طلب در خود درست آید، دیگر بنده را بر اختیار حق و چگونگی راه نیست. چگونگی طلب تشبیه و تعطیل است و مثل و جنس، و حق ـ سبحانه و تعالی ـ از این صفات منزه است. پس ای جوانمرد! بنده را كجا زهر و یارای آن است كه گوید: مرا در وصال دار یا در فراق یا در كشف یا در حجاب. ناگفتن این چیزها حدّ حق نگاه داشتن است كه كشف حال جلال این همه را از مرد بسوزد كه سلطانیت جلال بزرگی است.

هركه را در آن بحر غرقه كردند اثر آن تصرف نماند. حاضر باشد به حق اما از حضرت خویش خبر ندارد و حاضر غایب این را خوانند، و مسافر مقیم این خوانند، و طالب بیطلب این را خوانند. پس چگونه در توان یافت و صفت توان كرد روزگار كسی را كه خودش را از خود خبر نیست و دیگری از او چون نشان یابد؟ اگر ذره‌ای از آن سوزش كه وی را در سّر آید كه از جلال حق پدید آمده است بر دوزخ نهند به فریاد آید. جز خداوند كس از احوال ایشان خبر ندارد، و غرقه شدگان از نشانیها بی نشان، و از مكانها بی مكان. سّر این مرد را بود كه در دنیا درآید و بیرون شود كه هیچ چیزش از تصرفات این عالم نمانده باشد، و اگر پرسندش جواب آن نتواند داد، بدانگه به شخص بوده است نه به معنی. و این عالم در حق او چون شب باشد، هركه در شب به منزل نزول كند چگونگی منزل به روز از او بپرسند جواب نتواند داد، مرد حاضر را بدین صفت یابی.

گوهر حضرت عزیز است، هر متكلّفی را ندهند. این حاضری از نماز و روزه و حج و غز و فراتر است. بیرون از نماز این حاضر را چنان یابی و در نماز همچنان. اما در نماز زیادتی جذبه آن معانی است كه وی را به مشاهده حق نمایش دهند كه غذا آن معانی را بینایی است و نور بصیرتش آن است كه هركه را كرد و گفت این حاضری نیست، بصیرت ِسّر وی از آن نور نیست، و میقات وی میقات نیست.

پس ایشان كه دامن ارادت را از علایق هر دو عالم درچیدند برای این حضرت را بود، و روشنایی آن دُرّ بصیرت را، كلی خلایق مر این حاضر را غایب نتوانند كرد. اگرچه در میان خلق است، با حق است. و اگرچه در خلقیت است با حق است.

اما این حاضری راست كه او را در عین جلال داشته‌اند، یا چنان كش همی دارند می‌باشد كه حاضر كرده حق است. و حاضر كردة خود مشغول هر چیز گردد، و او در حق این طفل است. پس طفل را همه دعوی باشد و بالغ را همه معنی. طفل به تپش بتَفسد و بالغ را بسیار آتشهای كبیر گرم نكند. و طفل به جرعه‌ای سَكران گردد، و بالغ را خُمها سَكران نگرداند.

پس بالغان محرمان حقند كه ایشان را در پردة انفراد داشته است، به هر كسشان ننماید. اگر چند هزار هزار منظور را در نظر حضور دل ایشان آورد و بیرون برد ایشان بر بینایی آن صورت محرم نیایند و بر خیال آن چیز منزل نكنند. پس این را حكم نادیدن كنند نه حكم دیدن. باز طفل چون كنیزك بكر است. وی را روی در باید كشید تا هركسی جمال وی نبیند كه او را به ارادت خود درخواهند، و به هر نصیبه سّریش ایشان از مكان دل بیرون آرند و مُهر بكری از حد سّر وی برگیرند تا هركه خواهد وی را مكاره بینند.

پس ای جوانمرد! حدیث حضرت با خود ماندن نیكو باشد. حاضران خود بر ذكر حق مانند، و بر ذكر خود و جز خود چگونه مانند، كلی خلایق بر سّر حاضران فراموش گشته‌اند. اگر طریق حضرت نه چنین عالی بودی هر مدّعی دعوای این كردی. این رمز از سیرت ایشان بدان یاد كرده شد تا دعوی مدعی به معنی آن دعوی رود، و دید معنی از حضرت خویش برگیرد كه بر حاضری ماندن را همچنان حكم كنند كه بر غایبی، كه بر حاضری ماندن در این راه وقفت این راه صد هزاران هزار حجاب است اگرچه آن لحظتی و خطوتی است. جلال حق ـ جلّ و علا ـ اهل خود را نگذارد كه در منزل عادت خود نزول كند، یا در هر دو عالم از راه نصیبه‌ای نظر كند، یا بر كسی وصف حضرت كند، یا شرح وقت حالت كند، كه این حالت مرد را در ولایت برّ باشد نه در ولایت بحر. در بحر خوف غرقه شدن باشد، بدین ذكر كجا پردازد. غرقه شدگان را با این حدیث كار نیست. و مرد خشكی را بر غریق دریا دیدار نیست كه وی از صفت خود بی صفت گردد و به صفت بحر آراسته گردد تا زنده بستاند و كشته باز دهد، برای اظهار سلطانیت خود را. البته میت قبول نكند، جز حی. كه این طبع ناز دارد زنده گیری. پس هركه را به حضرت غیبت خویش دیدار است و او حی به نزدیك خود است و میت به نزدیك بحر، بحر وی را قبول كند. باز آن را كه از این هر دو بی صفت بیند و دیدار او در باقی بیند، به حكم زندگی آن دیده وی را بگیرد، مستغرق سلطنت خویش كند تا از آن دیده بمیرد، پس‌اش براندازد.

بحر جلال را این صفت است، تا همه را از صفت بی صفت كند. چون بی صفت گشت از بی صفتی چگونه صفت كند. این اظهار از آن غواصان است كه هركه را برگ این حدیث نیست، تكرار این حضرت نباید كرد.

از هر نوع رمز رمزی گفته شد از عجایب این بحر جلال. و او صدف حضور دارد. طالب وی را نیز حضور باید تا در طلب آن دُرّ از جان خود و مصالح او دور گردد كه در آن بحر نه نشان حور است و نه نشان قصور كه همه نصیبه را از او محو كرده‌اند كه او بحر جلال است. موج او همه نور باشد تا بر هرچه مرد را نظر افتد آن نور دیده وی را مستغرق حكم خود كند تا از همه بازماند. چنانكه قایل گوید:

نظم

در بحر جلال حق صدف باشد حور

تــا طـــالب دُرّ ز جـــان گــردد دور

آنجـا نه نشان حور باشد نه قصور

كان بحر جلالت است موجش همه نور

بحر سوم

بحر سوم وحدانیت است و گوهر وی حیات.

وحدانیت یگانگی است و یگانگی بر حقیقت خدای راست ـ عزّ اسمهُ ـ كه احد است. و احد را جز یكی نتوان گفت. پس یكی بی شریك بود، در دارندگی بینظیر بود، در بخشودن و رحمت كریم بود، به لطف كردن غنی بود، به عطا دادن صمد بود، به حاجات هر یك و حكم شنیدن علیم بود، به اسرار هر یك دانستن عالم بود، به بایست هر یك و حكم كردن معروف بود، مر آن معانی را به خود تعریف كردن محبوب بود. دوستان را به دعوت ارادت خود خواندن، و با هر كسی نیكویی كردن، و بر سّر هر یك برّ و احسان خود ظاهر گردانیدن، و ولایت دل هر یك به نور قرب آراستن، پس جز صفت وحدانیت نیست كه بر بندگان این كند.

اما موحد را با حدّ خود از گردش و از نمایش مشاهده احد فرد افتاد، و انیت اقراری كه از وی موجود آمد به سلطانیت كشف مشاهده بود.

اما موحد را در پایگاه عزّ بپا كرد. لباس حیات داد، و غذاش همه هیبت است تا همه خلعت دوست بود كه به هیچ دوستی مخلوقات تقرب نكند، برای اظهار آن خلعت دوست بود. و غذای دید خود بخورد در همه احوال اظهار بی نیازی را كه سیران به هرچه نظر نكنند و پوشیدگان به هر لباس آرزو نبرند.

پس موحد را عزیز بدان خوانند كه از وی این معاملت به حاصل آید. بدانگه وی را انكار نباشد، و هر دو بی‌نظیر نباشد كه بحر احدیت وی را نگاه‌دار باشد.

اما تأثیر وحدانیت بار خدای ـ جلّ جلاله ـ بنده را در طلب این سفر آرد تا حقیقت صدف این بحر و برّ در خود بجوید، كه بحر وحدانیت بحر عظیم است، و هركسی بدو تقرب نتواند كرد، و به طلب صدف نتواند رفت، كه صدف او حیرت است و حیرت او از خود ماندن است، پس بیخود چیزی طلب كردن كاری عجب است.

اما در این معنی روشن اشارتی است و بیان عبارتی است. بدانكه هرچه به طلب باشد طلب طالب بهای آن چیز گردد، و چون بیابد مالك آن چیز شود. پس این صفت بنده را مجازی است، خداوند را حقیقت كه علت یافت وحدانیت نباشد. اما ارادت وحدانیت كه بنده را بدین طلب آرد روا باشد، تا در راه خویش طالب آید و از عالم بشر طلب كند آن معانی را كه در او مضمر كردند. و در حد و حدود دل خود چندان هجرت كند كه جستن او برسد، عجز آرد تا كه از قوت خود بازافتد. از آن طلب بی طلب گردد، تا از راه بر بیرون شود. آنگاه باید كه بنالد كه ملكا: رفتن من از مكانی است به مكانی و از ثریا است تا ثَری. مكان و هیچ مكان نماند كه از تو نظر نهان برگیرد، نكته امید مرا از طریق صلاح این جان كوته گردان تا بدین بحر مسافر گردم و غواّصی را به جان بخرم و بدان صدف رسم. پس عنایت حق مر او را سفینه‌ای گردد، و لطف حق مر او را دستگیر گردد. این سفینه نه بردارندة شخص اوست، بردارنده همت اوست، تا آنگاه او را از كل خلایق بیرون برد، و این خلق دید علم اوست، آنگاه این سفینه بگردد، گشتن او نظرش به حق ماندن است تا در این بحر غرقه گردد، و این بحر آن است كه یگانگی خدای بر وی كشف گردد، نماند بر او بقیت از معلومات نظر. اما درین كشف بداده مستهلكی واجب كند كه دور گردد از دل و مقامات آن، و بی تصرف ماند از بَرّ[31] صَفوَت[32] آن، بی خبر و خالی ماند از همت و انابت و اجابت، تا آن معانی را نفی این چیزهای یگانه گرداند، چنانكه مهتری را در حرم ملوك خوانند تا چاكران وی بر در مانند، یگانه آن معنی گردد.

و سّر چون از صدف دور ماند، و همت از تصرف معزول ماند، و دل از عبارت آن مقهور ماند، در حكم آن انفراد از حدّ فردی ندای حقی سماع كند كه: یگانه باش مر پادشاه خود را كه مرا شریك نیست و من همان خواهم كه روز میثاق ترا گفتم:‌« اَلَستُ بِرَبَّكُم»؟ و هدایت دادم ترا تا مرا «بلی» جواب گفتی، خلعت مر تراست. كمال محبت من مشاهده تست، و عنایت من سماع تست. ندای من منشور تست، اذن من ولایت تست، معرفت من بوستان تست، انس من طاعت تست، ذكر من شراب تست، وصال من راه تست، قرب من مشاهده تست. كه ترا عزیز گردانیدم، و آنچه به حضرت من مر ترا نموده گشت از آثار وحدانیت من بود. بباش در حكم این. و چون ترا بباید تقرب مشاهده من، بگریز از این حشوات كه از ایشان مفرد آمدی زی حضرت من كه خداوند توام.

«فَفِرُّوا اِلَی‌اللّهِ» را سّر اینست. گریختن آن معنی را از دل و سّر و همت خود به خداوند خویش. اما تا اذن حقی نباشد و تعریف معروف نباشد، پس چون بارش دهند؟ نه همت را از آن اسرار خبر بود، نه سّر را، نه دل را، كه اگر چه آن معنی را شنوانند همت بداندنش مستهلك گردد، و اگر سّر داند از حسرت بسوزد، و اگر دل داند بطرقد.

اما آثار آن خلعت بر هر یك پدید آید تا بدانند كه مهتر ایشان را از پادشاه اكرامی بوده است. همت را بنمایند و هرچه در مكوّنات عجایب پوشیده است تا مجرد گردد شرط متابعت را. و سّر را بنمایند، و هرچه عجایب صفات است، و سّرهای آن و كشوف هر حجابی و دیدن هر نهانی تا مجرّد شود. و شرط موافقت وی را بنمایند، عمّال هر مقامی و سّر دیدن هر فعلی تا مجرد شود برای احكام حضرت را.

آنگاه موحد را مفردی درست گردد و از بحر وحدانیت بهره برگیرد. بهره وریش از خود دور گشتن است. چون حال وی به بحر وحدانیت بدین صفت گردد، بیش نه ارادت ببیند، نه صدق بیند، نه محبت، نه شوق، نه انابت، نه اجابت، نه اقامت، نه انس، نه وصل، نه فنا، نه بقا. اكنون باشد كه صدف دریای وحدانیت به كف آرد و متحیر گردد كه بیان غرقه شدگان نكند.

پس ای جوانمرد! كسانی كه بدین دریا غرق گشتند عاجز آمدند از وصف كردن غرقه شدگان، و دیگران عاجز آمدند از تصرف چگونه گشتن ایشان. چون كشته نشان ندهد از خود، دیگر كس ازو چگونه نشان یابد؟ بدین معنی موحدان به هیچ چیزی نظر و تقرب نكنند.

و در این دریا آفتابی است كه آن آفتاب را بر هر كه مستولی كرد تا همگیش نسوزد به نفس درونش نگذارد. آن آفتاب قربت و دوستی است كه محب را در محبت بسوزاند، و كوه را كوه بلای وی گرداند تا بلا نبیند و در دیده او كوه نماند. چون نظر بر همه ولاء نماند.

اما محب را بر دوستی چندان بدارند كه عقد همه دوستیهایش فسخ گردد. پس در حرم نیازش درآرند و بسیار بر وی لطف كنند. پس داغ مفردی بر روی دل وی رقم كنند، و شرایط دوستی را تعلیم كنند، و حدودهای بی‌اختیاری بدو نمایند، و لباس بیمرادی درو پوشانند، و شراب بیقراریش بچشانند، و نعلین صدقش در پای كنند؛ و در میدان واله یش بدوانند. پس صلای ردّ او را منادی فرمایند تا هیچ چیز از مرادات او مشتری او نگردد. چون به تتبع او تقرب نكند بدانگه بر وی داغ یگانگی بیند، هیچكس بدو نظر نیارد كرد. و این نكویی حق باشد بر محب او كه معونت هر یك از او برگرفته باشد.

اما محب را در نهادن آن داغ خبر نبوده باشد كه اگر خبر بودی دیده به خود باز كردی كه من او را دوست داشتم، مدعی گشتی. چون آن نبیند خود را از همه مستغنی بیند. واقف شود كه مرا دوست داشت و نظر هر چیز از دلم برداشت. آنگاه موحد محب بی نصیب باشد و در كوی دوستی یگانه بود. آنها كه در دوستی یكی باشند چنین كس باشند كه از دوست بینند و از خود هیچ نبینند. بدان حضرت شكسته و نیازمند این را خوانند كه هیچ چیز را در دل وی منزل نمانده باشد تا بینایی همت وی را بود، و كژی سّر و گنگی دل وی را بود، «صُمٌّ بُكمٌ عُمی فَهُم لا یعقِلُونَ[33]» در حق این چنین محب بود كه این محب را مذلّ خوانند كه ذلیل دوست باشد نه ذلیل جز دوست. در دوستی محب را ذُل است. ذلیل آید اما عزیزش بازگردانند. فقیر آید غنیش بازگردانند.

بدانكه عزت محب به قرب دوستان است به دنیا و عقبا، و غناش به لقای دوست. پس دنیا و عقبا بدیشان عزیز گشته باشد و ایشان به دوست. كه دوست برایشان لطف كرد و اگر نه كه توانستی كه در دوستی قرار گیرد كه دوستی را شرطهای بزرگ است كه این استعمال باید كرد، كه دل و جان فدا كنند.

و آنچه مصالح این دوست است چون بنگری خود ملك دوست است. محب را خود از آن خبر باید تا فدا كند. چون مفلسی به نزد وی معلوم است خود چه دارد كه بدان حضرت برد، جز حیا بر وی چیزی نماند. حیرت وی از این حیا خیزد. و در این حیرانی حق وی را عنایت كند و دست گیرد كه: بی نیازم از آنچه تو آری، تو مملوكی و آنچه تو آری مملوك است. بر تو آن است كه به وحدانیت من نظر كنی به نمود من. پس بدانی كه من با تو چه كردم. این دیده را را جریده حضرت ما كن تا در پایگاه شكر استقامت یابی. من بر تو نعمت زیادت كنم. زیادتی نعمت مر ترا آن است كه در دنیا مشاهده خودت بنمایم چنانكه من خواهم، و از خلایقت بربایم. من قادرم و به عقبایت لقای خود بنمایم چنانكه خواهم، و از كلی بربایم كه بدین نكویی كردن من سزاوارترم. زیادتی نعت من بر نعمت این است. پس آن كسانی كه این نعمت را بشناختند و روی به عالم خلق آوردند آن از ایشان كفران است تا بپوشید بر ایشان مشاهده خود، تا عارفند و از معرفت خبرنی. فرد القای من بینند و از آن نیز خبرنی. پس محبان را پراكندگی و گریختگی از هر دو عالم برای این معانی است، تأثیر وحدانیت سّر موحدان را این باشد.

پس ای جوانمرد! یكی در عمر خویش باید كه این حدیث را طلب كنی كه هر كه را این زندگانی نیست عمر وی چون عمر ستوران است[34] كه به خوردن گیاهی بزیند و بنا خوردن بمیرند. پس این دو عالم را چراگاه تو گردانید، چون این بخوری این را حیات شمری و از حیات آن مردان بمیری. پس به هر دو عالم تو خود عین زَحیری. راحت جز به نزدیك مردان نیابی كه ایشان را به بحر وحدانیت غرقه كردند، و بقای عادت را از ایشان غارت كردند. و حق مر ایشان را بقا داد در وجود محبت خویش كه یك لحظه از دوستی او بازنمانند، و شربتی آب بی‌دوستی او نخورند، كه در این بحر راهی است كه جز به ترك جان نتوان سپرد، كه خیانت محبت در راه دوستی بر خود تكیه كردن است.

و ژرفی این بحر آن است كه اظهار وحدانیت است. و این راهی است كه متقدمان رفته‌اند، آنها كه دل ایشان فرد بوده است. و این بحر را حق بر سّر هر محبی سلطانیت داده است تا مستغرقشان گرداند. پس راحت زندگانی آن راحت است كه در آن مستغرقی حیات یابند، چنانكه گوید:

نظم

بحری كه درو همه به ترك جان است

ژرفیش معظم است كه او وحدان است

ایــن راه مقــدّمــان دل فردان است

كین بهره سّرشان به حق سلطان است

بحر چهارم

بحر چهارم رُبوبیت است و گوهر وی بقا.

و این بحر رُبوبیت كه ژرف وی را نهایت نیست اظهار خدایی است. خداوند ـ عَزَّ اسمُه ـ دل بنده خویش را به آثار رُبوبیت بیاراید. سّر عبودیت را كشف گرداند تا معلومش گردد كه در این كلمه كه حق گفت: «یا عبادی» چه معنی است. و این بزرگ منزلتی باشد كه خداوند بی نیاز بنده نیازمند را ندا كند كه: «بنده من». از این بزرگتر عزّ نباشد بنده را. و صدف این بحر خود عزّ است، و در این صدف آن دُرّ مضمر است. اما بنده باید كه سّر عبودیت دریابد.

سّر رُبوبیت را از بنده دریافتن درست نیاید بی تعریف كردن حق. و حق معلوم گرداند، بنده بیند. چو بپوشاند بنده چگونه بیند؟

اما بباید دانست كه خدایی خدای اظهار است كه بود و باشد، اگر چه خلایق نبودند كه ببودند، باز نباشند و باز بخواهند بود. و این تبدیل و تغییر در صفت بنده جایز است كه از عدمش در وجود آورند و از وجود به عدمش برند و از آن عدمش نیز به وجود آرند. پس جز اظهار خدایی نباشد كه بنده خود را بدین صفت همی گرداند.

اما اظهار خدایی به باطن بنده است كه بیند در گردش احوال خود كه از عدم دلش در وجود آرد. عدم دل آن است كه در مقامات خود ناظر است. چون از آن در وجود آید سّر وی را صاف گردانند تا ناظر تابش به وی یقین گردد و آنچه بر وی پوشیده بود. این دید نیز وی را عدم است از این عدمش نیز در وجود آرند تا تجلّی بوده وی مستولی گردد همه او را. مستغرق حكم خود كند تا نماند نزد او تمیزی و تصرفی. و چندانش در حكم خود بدارد كه از عدم وجود كه از او گذشته است فراموش كند كه نه خود را اهل دل شناسد نه اهل سّر، و نه حاضری خود را داند و نه غایبی را، نه محب داند خود را نه عدو، و نه خائف داند خود را نه راجی، نه صابر داند نه راضی، نه شاكر داند نه كافر، نه قرب داند نه بُعد، نه انس داند نه وحشت، نه توحید داند نه معرفت، نه وصلت داند نه فرقت.

از این همه‌اش تجلی بستاند، اما وی را هنوز بینایی نداده باشند كه تصرفات ازو بستانند، و از این عالم نابینا باشد و نداند كه با وی چه می‌كنند. جهل بنده در این پایگاه پدید آید. بیخودی و بیخبری در این پایگاه باشد. آنگاه گویند كه محب را دل در بَرّ بمانده است. این حدیث است كه حیرت وی در این منزل پــدیـــد كرد. حیرت در كوی بندگی این است. این را حكم وَلَه خوانند، و این را مبتلای نیاز خوانند، و این را هجرت همت خوانند، و این را صدف عزیمت خوانند، و این را طریق وقت خوانند، و این را میدان حال خوانند، و این را مخ ارادت خوانند، و این را حس طاعت خوانند، و این را سّر اخلاص خوانند، و این را راه انفراد خوانند، و این را گوهر تسلیم خوانند، و این را حكم تفویض خوانند. از این نوع بسیار است.

اما نشان داده شده هر كه را در حكم تخلیق نماند درستی حال وی این باشد. آنگاه مهذّب گردد و تجربه‌ای كه طاقت را افتد در سفر باشد. اگر چند هزار بار مردی مشرق و مغرب را به زیر قدم آرد این تجربه‌اش حاصل نیاید. هركه را این تجربه نیفتاده باشد، وی مرد طرق باشد، به وی اقتدا كردن، از راه افتادن است. طریقش از آن خوانند كه ازین هر طریقی را در گردش احوال پدید باشد تا اگر چند هزار راه ببیند بداند كه هركس بر چه طریقند. این از راه زندگانی نه از راه علم بسیار یافته شود. اما صاحب این طریقت را كه این تجربه است كم یافته شود و طالب این علم نیز نیابی. این علم آداب گردش است، این اصل است و آن فرع است. طالب علم فرع بسیارند، طالب علم اصل اندك؟

پس این گوهر حقیقت بس عزیز است. و این را بحرالحقیقه از آن خوانند تا عجایب او را به سّر ببینند نه به صورت كه اظهار خدایی به صورت دلایل نبینند، و به سّر معرفت سّر هر دلایل ببینند.

پس هر كه را بر عبودیت خود به صورت نظری افتاد، جز قیامی و تكبیری و ركوعی و سجودی چیزی دیگر ندید. باز آنها را كه دیده بر عین افتاد، سّر تكبیر ترك دو عالم دیدند، و سّر قیام حضور بر دوام، و سّر ركوع قبول كردن حكم دیدند و بار دوستی كشیدن، و سجود خداوند خود را به بزرگی دیدند، و در پرستش او خود را مستحق بندگی مدام دیدند. «یا عبادی» در حق این بندگان درست آید كه بدین سیرت آراسته آمدند تا این كلمه را سماع كردند كه حق ـ عز اسمه ـ خبر كرد مر بندگان خود را كه: «نیافریدم آدمی و پری را مگر برای پرستش خود». ایشان سّر این را به معرفت حق بدیدند كه از این پرستش قیام ابدی خواهد.

اما در متابعت آن معانی كه در ما مركب كرده است به روز میثاق كه پیش رو ما بود و «بلی» جواب گفت مر حق را، آن «بلی» گفتنش قبول كردند. «این امانت بود كه بر كوهها و آسمانها و زمین عرضه كرد، تحمل نتوانستند كردن آن معانی را. قبول كرد». و آن نه به قوّت خود كرد. اما پرورش لطف ربوبیت یافته بود و اظهار مشاهده او دیده، بدان قوت قبول كرد. چنانكه ملوك مر خاصّ خود را خلعتی و ولایتی دهند، هر حكمی كه بر وی كنند اجابت كند. بدان گه عالم باشد كه ملك وی را بركشید و آن حكم كه كرد هم به قوت او توانم بجای آورد. آن معنی از آن روی قبول كرد، و آسمان و زمین و كوه سرباز زدند وا با نمودند و به عجز خویش مُقر آمدند، تا آن كسانی كه این امانت را قبول كردند میخ این كوه آمدند.

اما در اجابت ناكردن آسمان و زمین و كوه اشارتی است كه: زمین بساط قدم تست، بشریت تو به محل زمین است. او مر این امانت را قبول نكرد. و كوه به منزلت مرادات تست، تو به مراد خود نیز قبول نكردی. و آسمان به منزلت تست، و بدان نظر نیز قبول نكردی. سرباز زننده اینها آمدند كه این همه را با خود الفتی و مؤانستی بود. و ترا در این داشتن از امانت بیخودی میباید بود در متابعت آن معانی كه روز میثاق آن امانت قبول كرد. پس «ظلوم و جهول» در حق تو بی تو افتاد كه بی قوّت خود این قبول كردی. ظالم باشی اگر از متابعت او بیرون باشی، جاهل باشی اگر سّر آن معانی درنیابی.

اكنون پرستش نگاه داشت امانت است تا یك لحظه از متابعت او بازنمایی، و حق آن امانت را باز گزاری كه به سّر دل خویش اقامت كنی كه سرپرستش بر حق «یا عبادی» این است كه «یا عبادی» را حق به خود اضافت كرد و گفت كه: «بنده من». از آزادی وی كرده باشد كه دربند هیچ چیز نیست، و بنده این چیزها نیست كه ظلوم و جهول گشتند.

پس در چنین پرستش با اخلاص اعزاز كل است از نظر به خود. و این همه از آن باشد كه حق ـ تعالی ـ دیده سّر را گشاید و نمایش خود را به بینایی آن دیده گرداند تا بر آن معانی گردد، تا هدایت از حق باشد مر دادن ایمان را، و قبول از آن دیده باشد مر خلعت ایمان را.

آنگاه ایمان وی را به صدق جلوه باشد در میدان قرب در كشوف مشاهده و اظهار ربوبیت بدین خلعت بنده آراسته گردد.

پس از آن حضرت مر او را سفری دهد بدین علم تا كلمه «لا اله الا الله» را قبول كند. گواهی از حكم دیده دهد كه بدان حضرت دیده است. خود اصل او در شرایط این اصول شریعت است، صلات و زكات و صوم و حج و غسل جنابت. اما هر یكی را سّری است.

پنج نمازش فرمودند تا با حضور تمام علی الدوام در این پنج وقت تحریم آن معنی را قیام آرد كه امانت قبول كرده است. پنج وقتش بدان میقات موافقت باید كرد، و هر حضوری كه بدان میقات یافته است. و بعد از آن در حكم آن باید بود تا كلمه «یا عبادی» را استعمال كرده باشد».

اما در آن میقات وی را مناجات باشد. و سّر مناجات وی آن است كه هرچه خواسته است آن تمام گردد. و اما بدان میقات رفتن مرد را به شخص نیست. رفتن نظر است تا دل را در وفای محبت بگذارد، و قرب هر دو عالم را بگذارد و دیده همت را از كلی مكوّنات بازگیرد.

پس هجرتی كند به ترك نظر اینها تا در آن میقات، میقات سّر یابد، و بر سّر آن معانی واقف گردد كه با حق مناجات كند و گوید: بار خدایا در این عالم كه ما را سفر داده‌ای قرب تو ما را مونس گشت، اگر نه هرگز بدین عالم قرار نكردیمی كه تو ما را بر مشاهده خود انس دادی. از انس تو با خلق چگونه انس گیریم. و به همت دل و سّر خود چگونه بازگردیم؟ مناجات آن معانی این است.

باز اجابت حق مر او را آن است كه بدو ندا آید كه: این مقامات مر تراست، و اظهار مشاهده من مر تراست، و وصال من مر تراست، و كرامت و لطافت و عنایت من مر ترا است. آرام تو با من است نه جز با من. بخواه آنچه تو را از من میباید كه ورای مشاهده من نعمتی نیست مر تو را. و رؤیت من به دار بقا تا چنانكه از این سرایت بستانم به حكم مشاهده، از آن سرایت بستانم به حكم رؤیت خود كه: «منم حی قیوم»، و «منم رحیم و كریم»، و «منم حكیم و علیم». عزیزم به خود. تو را بدین عزّ عزیز كردم.

پس ای جوانمرد! هركه را در نماز سّروی را این سرود مناجات دهند، كه باشد از او گرامیتر و عزیزتر؟ و چگونه عیش وی خوش نباشد؟ و چگونه در نماز كردن به نشاط نباشد كه با وی چندین اكرام كنند! سّر نماز این است، و شریعت این مردان این است.

اكنون در سالی ماهیشان روزه فرمودند، و این سال را به عدد سیصد و شصت روز كردند. اما روز و سال خاصگیان حق مشاهده حق است. و این را بر دوازده ماه كردند و یك ماه را از این برگزیدند. بر وی رقم صیام كشیدند تا بندگان بدو از طعام و شراب امساك آرند. از درون تو ماهی نهادند كه آنرا ماه محبت گویند، و آن اقبال آفتاب دوستی است. ماه دیگر شرف نهادند، و آن اقبال آفتاب نیازمندی است و ماه ارادت نهادند، و این اقبال آفتاب گرفتاری است. و ماه صدق نهادند، و آن آفتاب راستی است. و ماه تسلیم نهادند، و آن اقبال آفتاب حكم برداشتن است. و ماه رضا نهادند، و آن اقبال آفتاب حقیقت است. و ماه وجد نهادند، و آن اقبال آفتاب بیخودی است. و ماه وقت نهادند، و آن آفتاب ربایش حقی است. و ماه انس نهادند، و آن اقبال آفتاب سعادت دوستی است. و ماه دیگر حدیث نهادند، و آن اقبال آفتاب قبول حقی است.

این یازده ماه را باید گذرانید تا آنگاه كه به ماه صیام رسد، و آن اقبال آفتاب مشاهده دوست است كه امساك باید آورد از طعام و شراب. هركه ذكر با اخلاص آرد، طعام و شراب وی آن است كه بقا یابد از آورد هر تابشی. و نوری كه در باطن بتابد كه سّر او بدان مكشوف آید، و در بوستان آن به نظر آید، آن دید وی را به منزلت شراب است. امساك باید آورد، تا این امساك را افطار نیارد مگر به مشاهده دوست. یك شادیش در وقت افطار اینست تا محرم گردد از این عالم. و در آن مناجات كه در افطار این صوم كند آن است كه حق ـ تعالی ـ مر وی را بشارت دهد كه: «وصال من مر تراست، باش تا در وفای این، تا همه فردا به شراب و طعام مشغول آیند و تو به رؤیت من ناظر آیی، كه اجر چنین صایمان به نزدیك من جز لقای من نباشد». شادی دیگر روزه‌داران را به وقت افطار آن باشد، و دیگر به وقت دیدار. سّر صوم صوّام این است.

باز فرمودندش كه: از مال خود زكات بده. پس این زكات بر كسی لازم كردند كه از راه فعل چیزی به كف آرد و چیزی گرفته باشد. در آن میان كه آن نه به حاضری دل بوده باشد، از دویست درم او پنج بیرون كردند تا مكافات آن خیانت شود. اما مال خاصگیان درم و دینار نیست. دلشان به منزلت مایه است تا در سفر دوستی بدان كار كنند. اكنون دیده برگرفتن ایشان ازین هردو عالم زكات دادن است. و اگر این زكات بازگیرند، نظر بر دست خود كنند تا هر چیزی كه در دل درآمده است عقوبتشان كنند، تا همچو قارون به زمین هیبتشان فرو برد و محجوب گردند كه بیش به حق راه نیابند. سّر زكات این است.

باز سّر جنایت شستنشان فرمودند. و آن از قوّت رغبت شهوت خیزد و از اظهار منیت. و این جنابت را همچون صوم سّری است. جز حق بر آن كس مطلع نیست.

اكنون غسلش فرمودند كه تا به قربت به امر تواند آمد كه جُنُب را مصحف بسودن و قرآن خواندن و در مسجد رفتن روا نباشد. اما جنابت این راه آنست كه در مرد از غیب مقامی از مقامات موجود آید از شوق و محبت و انابت و اجابت و كرامت و معرفت كه او بدان مقام رسد، و به دید آن امنیت خود مبتلا گردد. در آن حالت وی جُنُب گردد از پاكی ارادت توحید، كه وی را یگانه باید بود، و در آن مقام ماندن او به منزلت شركت است.

اكنون نتواند كه به حرم دوستی نظر كند، یا ندای حقی را سماع كند، یا در مشاهده قیام آرد. وی را غسل باید آورد. و غسل وی آن است كه به هیچ چیز التفات نكند. تا یك نظر باقی است حكم جنابت دارد. پس آفتاب معرفت حكم جنابت از وی برگیرد تا ناظر حق گرد نه ناظر خلق، پس سّر جنابت این است.

باز حج فرمودش، و «حج بر كسی است كه اسباب آن دارد كه بر او رنج نیاید، و او را قوت كامل باشد». و حج این طایفه آن است كه اسباب بیخودی سازند، و بر نجیب ارادت نشینند، و محمل تسلیم راست كنند. زاد و راحلة خویش معرفت حق بینند، و راه دلیل از سارقان مرادات خود مهیا بینند. در بادیه دوستی درآیند و میلهای اختیارات ببُرند تا به عالم صفات نظر یابند. و به تابش نور معرفت از نجاست دید خود غسل آرند، و در عرفات همت خویش سّر سّر خود بینند. به سنگ‌اندازان حرم دنیا و عقبا و خلق را بیندازند، و از هرچه نصیب خود است به تیغ صدق قربان كنند. پس به گرد همت طواف كنند. پس مناجات كنند كه: پادشاها! اگرچه همت بلند است و سّر صفای دل به دوستی آراسته است، اینها دیگرند و تو دیگر. آنگاه اجابت آن مناجات این باشد كه: او را در حرم تجلی درآرند. و بر سّر اسرار گوید كه: بنده من هر كه بدین حرم درآمد ایمن گشت. بدان كه مشاهده من یافت، و وصال من مونس وی گشت. ننهم وی را داغ فرقت، محجوب نكنم بصیرتش را تا آزاد گردد از دنیا و رنج آن، و از خلقان و وحشت آن، از دوزخ و دركات آن، از بهشت و درجات آن، كه این است عطای خداوند بر بندگان.

از چنین مقام كه باز آرندش، نه از آن شده باشد، كه در رفتن از خود به حق نگریستن. چون بازآید، از حق به خود نگرد. این نشان آمرزش و معرفت است، كه این مردان را در دنیا و عقبا نیابی. رضوان الله علیهم اجمعین. چنین كس را اندر بهشت نبینند، كه او را از خلق هر دو عالم بستدند. نه اینجاش بینند نه آنجا یابند. این درویشان را به هر دو عالم نشان این است، و از اظهار ربوبیت بر سّر عبودیتشان آثار این است.

پس بحری كه در او چندین عجایب باشد، چگونه كسی از او صفت تواند كرد؟ اما این بحر ربوبیت است. گذرا و پرخطر است كه در او صدفی است بس عزیز و مكرّم. و آن صدف علوی نظر است كه در او سّر پادشاهی مضمر است. اما بضاعت آن طریق سوزش سّر است. از دوستی همی سوزد و از سوختگی شرر همی جهد. و هركه آن سفر اختیار كرد مسافر نگردد تا جان عادت را بساط قدم نكند. چون كرد، بدون بگذرد كه غواصی آن بحر را جان پیش بمرده است، تا زنده است مانع راه است، چنانكه گوید:

نظم

در بحـــر ربــوبیت ره پــرخطر است

كآنجا صدف عزیز علوی نظر است

چون توشه آن طریق شور و شرر است

مر رهرو بحر را ز عادت گذر است

بحر پنجم

بحر پنجم الوهیت است و گوهر وی وصال.

بحر الوهیت آثار الهی است، و اله یكی است، والهان وی بسیار. وصف این بحر والهی است اما تا غواص بدان صدف نرسد والهی وی را حكم نكنیم.

و این واله را كه وَلَه باشد، آثار الهی باشد. مر او را شراب مودّت در آن حضرت بچشانند، از سُكر آن واله گردد. اما او نه از خود وصف تواند كرد، نه از والهی خود، نه از سُكر و شُرب خود، بدانگه وی را مغلوب و مقهور گرداند.

پس اله یكی است و همه را كه دارد به قدرت خوش دارد، در پناه رعایت خود دارد. یكی را كشف جلال دهد، یكی را كشف جمال دهد، دیگری را كشف لطف. بر محل، مرتبة هر یك می‌دارد. این را بدو ننماید و او را بدین.

اما واله را كه وَلَه و بیقراری كامل باشد و نداند كه وی را چه شده است، و محرمی خود را واقف نگردد كه از كدام جوانب بوده است. دل را بیند كه بر هیچ قرار نكند، و سّر را بیند كه بر هیچ چیز سكون نكند. ولیكن از آنكه خبر ندارد، بیقراریش از آن است كه همگیش آرزومندی اله گرفته باشد، و در شورش و محبت افتاده باشد، و آن آفتاب معرفت صبحی دیده باشد، و محبّ را محرم خود نیافته باشد. شبانروزی ده هزار نفس بزند، به هر نفس ده هزار حجاب را در حركت آرد بیقراری از این روی افتد كه هر حجابیش منزلگاهی بوده است. چون حُجُب بیقراری بیند، از ترس و آرام حجاب خود را مجرد بیند كه از او نزول میكند تا حجاب وی ضرب گردد. و نفس همت را اشارت بیند كه هر جراحت قبول نكند. محبّ رقم فنا بر وی كشد و از او درگذرد، كه اگر همت او آه كند محب را بسوزد تا از ولایت جان معزول گردد، یا مستهلك عملش كند، یا چون مجنون به انسش بدواند تا از كلی خلایق بیزار گردد. اما برای مدار مصالح دَمِ سرد زند، تا از آن سردی ناخواهانی چیزها پدید آید.

محب را پاس این حدیث باید داشت تا اگر بعد از آن پیش وی چیزی گذر كند ازو درگذرد، اگرچه دنیاست و عقبا است، تا آنگاه كه مسافری او راه همت گردد كه راه را توقف روی نیست.

چون این حجابها محو گشت، میسر گردد بر او همه چیزها، تا آنگاه كه بر همت خود عدیل گردد. و عدیلی وی آن است كه بر هرچه همت نظر نكند او را موافقت باید كرد، تا آنگاه كه در دل خود بیابد نوری. و آن نور ارادت است تا در این تابش هیچ ارادتی را محرم دل خود نیابد جز ارادت حق. آن نور غذای او گردد، بدان معنی كه بی‌او یك لحظه نتواند بود. وثمره آن نور محب را آن است كه حیات و ممات همه خلاق به نزد او یكسان گردد.

باز تابش نور صدق باشد كه او را مفرد گرداند كه نظر هیچ خلایق در دل او نماند.

پس تابش نور شوق مر او را نموده گردد. همه آرزوی وی آن باشد كه همه چیز را از دل وی دور كنند تا آرزومند حق گردد. همه خواهد كه با او گوید. چنان اُستاخ[35] گردد كه همه غم و شادی با او گفتن گیرد، چنانكه كس با مادر و پدر خود نتواند گفتن، و آن را تأثیر سُكر گویند.

در آن پایگاه بدارندش تا جان به نزد وی بی قدر گردد و به هر ساعت با حق مناجات كند: ای خداوند! مرا بیش طاقت جدایی نیست، و نیز بی تو صبرم نیست. گریان و حیران گردد و از تصرف و تمیز خود عریان گردد. سوز وی به هر لحظه زیادت گردد، و گرفتاریش زیادت گردد، تا شكیبائیش به نهایت رسد. و این هم بدان صفت گردد كه كسی را تیغ زنی، نه مرده باشد و نه زنده. تمام این كس نه به حق رسیده باشد و نه باز تواند آمد. در آن تابش همی سوزد و آن را طالب می‌باشد. همه از هلاك بگریزند و او هلاك را به جان بخرد تا به دوست رسد. اگر كلی بلای حق به وی روی نهد، وی ولاء شناسد و نداند كه با وی چه می‌كنند. اگر بسوزندش و عقوبت كنند خبر ندارد، اگر آرزومندی او را حق به ملایكه نماید همه بر وی بگریند، و همه خلایق بر وی ببخشایند، و كرم و بخشودن حق بدو زیادت تر. اما در آن همی داردش تا همگیش فدای آن دوستی گردد.

آنگاه تابشی دهد دل او را از آفتاب دوستی تا ولایت دل او بكلی بگیرد. محب چون خاك گردد بی‌اختیاری، بی‌تدبیر و بی تصرف گردد تا هرچه گونه‌اش میگردانند. چنان میباشد هیچ چیز مر او را بلا نماید آن را كه دیگران بلا شناسند. به هرچه دیگران جزع كنند وی را در آن دیدار نیست. راحت دیگران وی را محنت گردد. شادی دیگران وی را اندوه گردد. گویی از نهاد بشریت بشكستستی و مرد همان.

اما صفت بدل گشته. اگرچه آنها كه ببینندش كه وی را ندیده باشند. دوستش گیرند و برویشان بخشودن آید، بدان كه معنی دوستی در وی اثر كرده باشد، زمینها به زیر قدمش نازنده گردند، و آسمانها بر او نثار كنند، و كوهها قدم او را جوینده گردند، نعمتهای دنیا و عقبا مر او را خواهنده گردند، بدانگه خدای دوست وی گردد. همه وحوش و طیور با وی اُنس یابند، او را بجز دوست هیچ نباید. و خود این همه را حق دوست گردانیده باشد كه: من وی را دوست می‌دارم، شما كه بندگان منید دوست مرا دوست دارید. دوستی اینچنین محبان در دلها چنان جای گیرد كه درخت در زمین نرم. و چندانش در دوستی بدارند كه مستغرق لطافت دوست گردد.

پس بر او ِبرّ و اكرام كنند و ِسّر او را بیارایند به تابش تجلی، تا همه عالم عالم صفا ببیند بی حجاب.

و بر او هرچه كند نگیرند، كه از او خود چیزی موجود نیاید كه نه موافق دوستی باشد آنگاه تابشی باشد كه از دیدن این صفاتش بستانند، و آن آثار الهی باشد. آن بحر او گردد كه در او مستغرق شود كه بیش هیچ نداند كه از چه چیز است و بر چیست.

آنگاه صدف به كف آرد، و آن نوری باشد كه دیده وی را قبض گیرد تا راه او را بیرون برد، و آن رعایت است. اما وصف آن نور نتواند كرد با آنكه در حكم اوست. در حكم آن بودن و بهره از او برداشتن كه راه در تابش او رفتن، این منزلت صدف است مر او را، تا آنگاه كه دیده یابد، آن را صورت دیده خوانند، تا بدان همت را ببیند در قیام انفراد به پای شده.

پس تابش دیگر بر وی غالب گردد. آن دیده نیز در وی حجاب گردد و سّرش مكان عادت گردد. و وی را از آن نزول باید كرد، و همّت را واسطه بیند. رفته گردد بی قدم، دیده یابد بی بصر، تصرف سماع یابد بی سمع، نطقی یابد بی لسان، این را وله خوانند. والهیش درست گردد. و كمال وله این است مر اهل او را.

آنگاه خداوند ـ عز اسمه ـ محو گرداند از نظر او چیزی را كه نام آفریده بر اوست، و مشاهده خود بر او كشف كند، و با و سّری از اسرار گوید كه: نعمت عزیز تو را ارزانی داشتم كه بسیار سوختی و افروختی، و در دوستی ما گداختی، و از كلی عالم بپرداختی. اینك نواخت ما مر ترا. تو ندانستی به ارادت خود كه چه خواستی. اكنون بدان كه ما ترا خواستیم تا تو بدان خواست ما را خواستی پس خواست ما مر ترا به مشاهده ما رسانید نه ارادت صدق محبت تو. از ما بدان نگر كه ما ترا بدان محل رسانیدیم، نه از آن به ما نگری كه بدین فعل بدو رسیدم. از قوّت ما قوت یافتی، و به ارادت ما محبت یافتی، و به تعریف ما معرفت یافتی، و از كشش ما حضرت ما یافتی، و از نمایش ما مشاهده ما یافتی. پس چون همه از ما یافتی، شرم نداری كه از ما یك لحظه بازمانی. عزّت تو از ماست كه بر كشنده تو ماییم. محب را شكستگی آنگاه درست گردد كه این منزلت یابد، درستی حال والهان حق‌ـ تعالی ـ این باشد.

پس ای جوانمرد! این وله را به قال و حال در نتوان یافت كه قال صورت خواهد. دل در والهان حق حجاب عظیم است كه دل مكاتبتی دارد، پس والهان از مكان بیرون شوند. نه از مكن منزل و حجر، چون اله را مكان نیست. و اله را را از مكان خود بیرون رفتن به حضرت اله نیز راه نیست. والهان كه در دل ایشان آتشی است كه اگر به كوه روند كوه آب شود از آتش دل ایشان.

اما به كوه برای آن روند كه حق ذكر كرده است كه غذای آتش دوزخ كوه است و آدمی. تا ایشان را در آن وله پندار افتد در سوزش آن آتش، كه مرا چون سوزد كه آدمیم، كوه را نیز سوزد، كه ما هر دو را صلا در داده آمد.

اما بی چاره واله كه بدینقدر تمییز نداند كرد كه سرای هنوز بدل نگشته، و این آتش آتش دوزخ نیست كه دوزخ را خود بدین آتش عقوبت كنند. عقوبت دوزخ نه از خیانت است، اما اظهار كرامت دوستان است كه دوزخ را برای آن نهادند كه همه را قهر كنند و بترسانند. چون دوستان را بدانجا درآرند، آتش دل ایشان دوزخ را دور كند، آن دشمنان را پندار افتد كه آتش ما را نخواهد [گرفت. دوزخ را این عقوبت نمایند كه دشمنان از من بترسیدند.

و دیگر به كه رفتنشان برای آن است كه تا تسبیح هر سنگی شنوند و بدان سماع خوش گردند. خود را و كوه را معزول كنند، و در آن والهی با دوست مناجات كنند كه از كلی خلایق بیخبر گردند. هرچه خواهند بر موجبه دوستی خواهند. یا وصال خواهند یا از فراق بازداشت خواهند. و حق از آن كریمتر است ایشان را بدین حكم بگیرد، كه مغلوب وی‌اند و از مغلوبان در گذاشتن فضل محض است.

اما چون از آن وَلَه بیرون آیند ذرّه ذرّه برایشان بگیرند، زیرا كه از سُكر به صَحو آمده باشند. تا در سُكر است به وی اقتدا نشاید كرد. چون صحو آید اقتدا كردن را شاید. در این صحو وی را پدید آید آنچه در وله او را نبوده است و از هر یك تجربه برگیرد، و از علم هر یك حقیقت طلب كند، و از صورت هر چیز سّر باز جوید. در هر چه آنگاه متحرك بوده است اكنون ساكن باشد، و در هر چه آنگاه نابینا بوده است اكنون بینا گرد. و از احوال دل و سّر واقف گردد كه وقفة فُرقت راه چیست، و ماندن و نقل كردن مرد در راه چیست. روزگار هر یك را دریابد. صاحب ارادت را بداند، صاحب صدق را بداند. مشتاقان و محبان را بداند. راضیان و صابران را بداند. متوكلان و مفردان را بداند. مبتدیان و موحدان را بداند. صاحب وقت و صاحب حال را بداند. اهل سماع و اهل عشرت را بداند. اهل زندگانی و اهل معاملت را بداند. صاحب نظر و صاحب خبر را بداند. مجردان و مسافران را بداند. مدعی و معنوی را بداند. آرزومندان و امیدواران را بداند.

پس كسی را كه چندین علوم حاصل آید، برای مدار این راه را، مقتدایی را شایسته باشد و اقتدا كردن به وی بایسته باشد. هركه را این علوم نیست، روندة این راه را تعلیم نداند كرد، و دعوتش بدین نباید كرد، كه راهی بس با خطر است.

بدانكه هر كه در آمد بازگشتنش كفر است، اما رونده باید كه این چنین علم را بشناسد. و رمزی از صنعت او اینجا پدید كنیم كه از زندگانی او بر مرید چه پیدا آید كه چون گفت او را استعمال كند، یا عبارت را سماع دید، خود را باید كه طلب كند كه بر هیچ چیزش آرام هست، یا عبارت او مر او را از همه آرامگاهها بركند و همه قدر او را بی قدر پیش او نهد و نشان دل گم شده بازیابد.

اكنون آن صحبت را نگاه دار كه از او بهره تمام برگیری. صاحب صحوراسماع كردن مسلّم است، كه این تجربه ها یافته باشد. و او تواند كه مریدان را در سماع از صلاح و فساد بازدارد، و شرایط ایشان معلوم كند، و از روزگارشان انصاف بازخواهد، و از حاضری دلشان نشان دهد، و از صحبت وقتشان بازخواهد، و در تواجدشان سخا و ایثار خواهد، و دریافتن حالشان درستی طلب كند، این پیر را نشان حكمها روان باشد، كه او اهل دید باشد. و هركه در صحبت وی بود روزگار تمام یابد، چون حكم و اشارت وی را پاس دارد.

پس كسانی كه در این راه در آمده باشند و به جاهلان این راه اقتدا كردند، از حالت زندگی خبر نیافتند. به صورت آمدن و هم بر صورت ماندند، كه چنان كس را طلب نكردند كه طالب وی نیازمند باشند، و اینها خود نیازمندی را طلب نكردند. نیازمند طلاب آن مرد اهل دل است كه جز معنوی زندگانی را قبول نكند كه قوت خود بیابد.

اما مرد باید كه دل را بازشناسد كه صاحب صحو است یا صاحب قبض است، یا صاحب سُكر است، یا صاحب حزن است یا صاحب وجد است، یا صاحب وقت است، یا صاحب حالت است، یا صاحب كرامت است، یا صاحب خواست است، یا صاحب حیات است، یا صاحب بصیرت است. و از سیرت هر یك بگوییم:

صاحب صحو در مقام فرح باشد، و صاحب قبض در مقام جلال، و صاحب سُكر در مقام غلیه و صاحب حزن در مقام آرزومندی، و صاحب وجد در طلب وله باشد، و صاحب كرامت طالب اظهار خود، و طالب فراست شهره‌كننده خود باشد، و صاحب حیات طالب وجود باشد، و صاحب بصیرت طالب وصال باشد.

پس هركسی در بحر بهره خود غرقه گشتند. از غرقه شدگان مرد را عبرت باید گرفت، كه ایشان را مقتدا كسی باشد كه در او بهره‌ای نمانده باشد. پس این صاحب صحو است كه آن همه در او جمع است، و او از همه گذشته است. این دیگران از او شاخ شاخند و او جمع است. پس هر كه خواهد كه از تفرقه برهد، او را به جمع تقرب باید كرد، تا دل وی جمع گردد و در راه مهذّب تر آید، كه این بحر الهیت منكر عظیم است. اما غواص را بدان بحر قدیم باید بود و ترك دل و جان باید گفت تا بر او مسلّم گردد و بود و نابود جان، كه حق بر سّر و نهان، خود علیم است و جان دادن در این راه با بیم است، چنانكه قایل گوید:

نظم

ایــن بحــر الهیش عظیم است و عظیم

غــواصی بــدان بحـر همـی بود قدیم

تـــرك دل و جـان به نزد وی باد سلیم

چون بـر سّر والهیش حق هست علیم

بحر ششم

بحر ششم جمال است و گوهر وی رعایت.

این بحر جمال بحری است كه غواص را مستغرق لطافت و اظافات خود كند. و مقدمه یاد كرده شد كه حق را ـ عزّ اسمُه ـ جلال و جمال یك صفت است. هركه را بدان بحر غرقه كردند و جمال را بر او كشف كردند، وی از تصرفات فنا گشت و به یافت جمال بقا یافت، و بر وی هیچ چیز مشتبه نماند، و بدین علوم وی را مشكل نماند. اما كسانی كه از این كشوف در حجاب ماندند، در پایگاه جهل مستقیم گشتند، آن كار ایشان از بی بصیرتی است. خود این حدیث عزّت آن است كه نظر نامحرم را به حضرت او دیدار ندهند. و هر نااهلی را نقمت آن ولایت میسر نشود، كه این مرتبه خاص خاص است. پس خاص در حق خاص خاص عام است، كه وی در حكم جلال است. وی بر نكته اهل جمال دیدار ندارد، دیگران را كجا دیدار باشد؟

اما این سخن را با اهل او گفتن به رموز و اشارت است، كه وی را بینایی بر كمال است، و هر نیازمندیی به عبارتی است كه وی بیند دوستی گرفتار است. گفتن این علم برای دو تن مباح است، دیگران را در آفت افكند، كه هر كه را دل از دو عالم شسته است و جان به نزد وی بی قدر گشته است و او از منزل عادت بیرون رفته، مستحق این علم باشد كه بر مستحقان بخشودن و بذل كردن سزاوار است.

 اگر كسی را در كل عمر خویش نظری افتد بر بقای جان خود، معنی دوستی با وی حرام است گفت. این كه جمال غارت كننده همت هاست و تفرقه كنندة جانها است. اگر نه چنین بودی، كمال جمال بر اهل جمال پدید نیامدی. كمالش در حق بینا افتد تا وی مستوفایی؟ خود كند تا به نزد او نماند از دل و سّر چیزی. نه بقای مقامات داند، نه بقای احوال. از همگیش بستاند و به زوال هر همه مزین كند، كس را تأسف خوردن نباشد.

اما حیا وی را اسیر كرده باشد. به خجالت متحیر گشته باشد، كه باری صد هزاران هزار جان بودی تا آن را ایثار این راه كردمی. پس كدام حوصله است كه این حدیث را رد او مجال باشد.

چون حالت مرد در كشوف جمال بدین صفت گردد، وی را كامل خوانند كه او از جمال الهی بی كمال است. آنها را هم حق داند كه در این پایگاه چه گرامی بندگان باشند. و از صد هزاران كه در این راه درآرند، یكی را بدین محل رسانند، دیگر همه طفیل وی باشند، كه مراد است. هركه دوستی را به دعوت خویش خواند، چند كس را در آن دعوت به طفیل او درآرند تا ندانند كه مقصود كیست. و این برای مغیب گردانیدن سّر وی باشد، بدین معنی كس خواص حق را درنیابد. چند هزار كس از عبارات و اشارات اُنفاس وی راه یابند، و واقف نگردد كه او را با حق چه سّر است. بدانگه او از حق به هركس ننگرد.

چون اذن حق مر او را بیاگاهاند، تا درخواند ماندگان راه را. و بصیرت خواهد سالكان راه را، همه در كار وی كنند كه ایشان راحت عالم‌اند و مردانند. و مردشان از آن خوانند كه مراد همه كس از ایشان برآید كه ایشان از حق درخواست نكنند از شرمگینی اما چون اذن پادشاهی باشد، در آن وقت كه لطف حق برایشان بسیارگردد، و در آن نواخت امرشان كنند كه بخواهید آنچه تان باید. و سّر آن خواست بر ایشان كشف گردانند كه چه خواهند و كرا خواهند.

آنگاه كه خواهند آن خواست را هیچ رد نباشد. بدان كه در حق خود نباشد، كه اگر در حق خود خواهند، هرچه خواهند تحت آن نعمت است كه ایشان را داده‌اند، تا از آن نعمت به تحت نیایند. ایشان را از این بی‌ادبی نگاه دارند كه اهل حال را اگر رعایت حق نیستی، به هر لحظه صد هزار جان خراب گردیدی و ایشان از شرم آب گردندی. و هر قطره آب كه بر اهل گورستان افتدی آب حیات گرددی، و اگر بر كوهها افتدی همه بسوزندی، و اگر بر زمینها افتدی همه نرگس و ریاحین رویدی، و آن همه از تأثیر جمال حق باشد. به خواست اختیار ایشان آنگاه محو گشتند كه آن كشف جمال به نوراستده[36] گشتند از خود و از حجاب به كشف آمدند.

پس با خودی باید كه اختیار كنند، و محجوبی باید تا سوال كند. پس ایشان را از این مرتبه بیرون بردند. اگر اختیار كنند اختیار دوست كنند، اگر سوال كنند به اذن دوست كنند كه ایشان را در نظر آید، صاحب نظر معطل باشد از عمل و تمییز و تصرفات و اختیار خود. از این معطلیشان واجب كند كه در كشوف جمال‌اند.

اما معطل امر نباشد، كه آن وادی هلاكت است و حق ایشان را از آن وادی نگاه دارد. گزارد امرشان اكنون زیبا گردد كه در پرستش معبود را ببینند نه پرستش را. ایشان را گفتم در آن سه وقت بار دهند. اما كس بر آن روزگار مطلع نشود. ایشان را خود برایشان دیدار ندهند، كسی دیگر ایشان را چگونه ببیند كه دوستان را به دیدار هركس ندهند؟

اما ایشان را بر چند هزار كس دیدار دهند برای اكرام ایشان را. و نمایند مر ایشان را كه هركس را بر چه داشتیم. و معلومشان گردانند كه از ما چه خواستند و ما مكافات خواست جزای ایشان چه دادیم. و كشف گردانند سّرهای آن كسان را كه حق را بر ایشان دوستی است و ایشان را با حق. و نمایند مر ایشان را كه دوستی بی علت كراست.

این همه را بدیشان نمایند، اما یك لحظه شان بدیشان باز نمانند، و در كارشان تصرف نمایند، و در گذاشت و داشتشان تمییز نمانند. بدانگه نظر جمال این همه را بر سّر ایشان فراموش گرداند. اگر نه چنین استی[37]، استده[38] نیندی كه با چندین هزار كس بنشینند و بیایند و بروند و بگویند و بشنوند و ببینند و بنگرند، سّر ایشان بی خبر باشد از این همه كه گفتیم. پس كه دریابد مر ایشان را كه عزتشان بدین بزرگی است؟ اگر بدینها باز مانند ذلیل باشند نه عزیز، كه ذلیل را به هر جای گذارند، اما عزیز را از همه جایگاه نگاه دارند كه ایشان محرمند ـ و محرم را به نامحرم ننمایند برای عزّشان.

آن را كه جمال است شهید حق است، زیرا كه شهیدی وی مشاهده حق است، كه در آن مظالم سّر هستی وی را برداشتند كه شهادت از مشاهده‌اند. چون ایشان را آن همه شهادت نبود، این همه تمییز و تصرفات كه وصف كردیم از ایشان غارت گشت ایشان كُشتگان حق‌اند در حرم مشاهده او. ایشان را از مصاف آزادیشان بیرون برند. مبارزی از عنایت حق بود، و تیغ نمود حق بود. و «سیف قاطع» آن را گویند تا بر زره عافیت وی زد. تیغ از مكان جاه افتاد تا از هلاك دید خودش برهانید.

این چنین شاهد را بزرگواریست در این عالم، و در آن عالم. پس هر كه را مشاهده باید، گو سفری بدین بحر كن كه جهاد اكبر است و این گردیدن است. پس آن گردش كه پیغامبر گفت ـ علیه‌الصلوه والتحیه ـ رَجَعنا مِن َالجِهادِ الا َكبر اِلَی‌الجِهادِ الا َصغرِ.»

و تصدیق او از آن باشد مر جمال پادشاهی را. و این شعاع صدیقان است كه حق مر ایشان را نوری دهد به باطن تا حاضر حضرت او گردند و از كشوف مشاهده او دور باشند. «قتیل‌الله» این را خوانند، كه جمال بر او كشف كنند تا حیات عادت وی فنا شود. از آن فناش بقا دهند، پس این بقا بر دید و دیده گشاده است. گو فنا را برگزین كه هر آینه فنا خواهد شد. تا آن بقا نیابی این در حدیث حاضر كی درست آید؟

اما حاضر خاص را بیع و تجارت نماند. ایشان خود بقا فدا كنند نه فنا، كه در ایشان خود دید بقا نماند. ایشان به باقی حقیقت حق را شناختند. همه بقای خود بدین تحدیث درباختند. نماند به نزدیك ایشان اثر بقا و فنا، كه اثر ماندن، مرد بَرّ را باشد نه مرد بحر را.

پس ایشان در بحر جمال مستغرق گشتند. از بقا همچنان پاك گشتند كه از فنا، و از فنا همچنان پاك گشتند كه از بقا، و از حضرت همچنان گشتند كه از غیبت، و از محبت همچنان گشتند كه از عداوت، و از معرفت همچنان پاك گشتند كه از نكرت، و از توحید همچنان پاك گشتند كه از شرك، و از وصال همچنان پاك گشتند كه از فراق، و از كشف همچنان پاك گشتند كه از حجاب، و از قرب همچنان پاك گشتند كه از بُعد، و از اُنس همچنان پاك گشتند كه از وحشت، از بسط همچنان پاك گشتند كه از قبض.

پس سّر حكم دریا این است كه مسافر خود را از اینها پاك گرداند، واصف این حی باید، و بحر حی را میت گرداند. پس بحر جمال اولتر كه بر اهل خود این معاملت كند.

آنگاهش بقا دهند تا باقی به جمال دوست باشد و ناظر او نه. ناظر این چیزها كه اهل حال را از عدم دل همچنان بیرون آرند كه صدف را از دریا، و از عدم ِسّرش همچنان بیرون برند كه دُرّ را از صدف، و از دید آن بردنش همچنان بستانند كه غواص را از دیدن دریا. و در حضرت جمال او را آلایش علت نماند، و قبول كردن همت نماند، كه ماندِ این چیزها را بدان حضرت بقا خوانند. و این بقا همچو شخصی باشد كه در او جان نباشد، و معطل باشد از نظر و سماع و نطق و حركت. و چون روح را در او مركب كنند، سماع یابد و نظر و نطق و شمّ و حركت. پس این بقا را حیات همچنان است. بسیار باید تا مر این را حیات بقا باشد.

اول قدمش بقاست تا استقامت یابد، و بدان حضرت مؤانست یابد، و تنها بودن از خود خو كند، و از جمع تفرقه دور باشد، و در تابش جمال قوی گردد، و سوختة این حدیث شود، كسوت انفراد بپوشد، به میدان تجرید قیام آرد و انتظار نظر نگردد، و در هر چیزی بی خبر گردد. آنگاه وی را به نمایش حد حیات جمالی دهند تا شخص بقای وی در حركت آید، كه بی‌اذن حق لحظه‌ای جنبش نیارد، و بی‌اذن وی سماع نكند، و جز به نمایش وی نظر نكند، و جز گل وصالش نبوید، و جز اسرار دوستی با وی نگوید، و جز مشتاق مشاهده وی نباشد.

اهل جمال را به چندین لطایف میپرورند. وی از آن جمال باز نتواند بود اگرچه یك نظر است، كه نمایش آن همه حالها بر وی حرام كند كه از خود به هیچ چیز ننگرد. اما به اذن دوست نگرد، و هیچ طعامی و شرابی بی‌اذن جمال نخورد، و هیچ نطقی نزند تا آن جمال نبیند.

در بحر جمال مسافران را به فنای خود این چنین منزلتی دهند. به جانها تقرب باید كرد كه صد هزار كس را در این عالم آوردند و بیرون بردند كه صلای این حدیث بر دلشان راه ندادند، و در همه عمر انگشت نیاز بر حرف این سّر نهادند، و حقیقت این علوم را تمییز نكردند، و به لسانشان مبتلای تكرار كردند.

پس كسانی كه این حدیث را تمییز دادند، گو: دل و جان و دیده فدا كنید، و سوز محبت را غذا كنید، كه تشریف این راه بس بلند است، و عزّتش مكرّم است. این سفر را اختیار كنید و بدین بحرها غواصی كنید كه این راه مقدّمان است كه این بقای هر مرد را بضاعت این بحر است، تا در آن بحر بقای وی اثبات گردد، تا از بقای جان تبرّا كند كه بقای جان‌داران بقا فناست، كه هر كه را بحر جمال جلال گردد وی محرم وصال گردد. پس هركه را محرم وصال گردانند، كدام دوستی است از آن برتر، و كدام عزتی است از آن خوبتر، و كدام كرامتی است از آن مكرم تر، و كدام رتبتی است از آن عالیتر، كه بنده را به وصال خوانند؟ چنانكه قایل گوید:

نظم

چون یافت بقا مسافر از بحر جمال

زان می‌تابد بقای جانش به كمال

آن را كه شود مسلّم از عزّ جـلال

دُرّیش دهند از صدف كشف وصال

بحر هفتم

بحر هفتم مشاهده است و گوهر وی فقر است.

این بحر مشاهده بحر قدم است، و این مشاهده را به هر بحری اثبات كردمی مشاهده حق ـ سبحانه و تعالی ـ در عبارت هیچ واصفی نگنجد، كه هرچه وصف كنی نشان پذیرد، و نشان به مكان و جهت نزول كند تا واصف خود را از مرتبه ایمان دور كند.

اما حضور مردم خواستیم كه حاضر كرده حق باشد نه حاضركرده خود. و آن اشارت كه كرده شد به رموز اهل او، او را قوت داده شد. و آن همه بحور در این بحر مستغرق است. و مستغرقی مر تصرف مسافر را میخواهد كه آن سخن در معرفت و وحدانیت و الهیت و ربوبیت رفت، و حق بدان صفت قدیم است و در آن هیچ تناقض نیست. احوال است تا به هرچه سّر وی را كشوف آثار حق باشد و صفت وی چه گردد.

شرح سیرت معاملت ایشان كرده شد كه حق بر سّر هر یك چه نیكویی كرد تا مریدان را صدق زیادت گردد، و نیازمندان را طلب حقیقت، و گرفتاران را تسكین دل باشد. و مكشوفان را تجربه، و محجوبان را امید نجات باشد. و رسیدگان سُكرت[39] را خلعت، و مجاهدان را تأدیب علت باشد. و عالمان را بیان حقیقت، و عارفان را نشان طریقت باشد. تا هركسی بر حسب حال او چون ذكر این سخن را سماع كند، نشان در روزگار خود بیابد، و از هرچه ماندنی است بگذرد.

پس این شرح در صفت مخلوقات افتاد كه مشاهده حق ـ عزّ اسمه ـ از وصف و ادراك منزه است، كه او پادشاه لم یزل و لایزال است. احدی است كه او را دیگری نیست، و عارفان را بجز او پروردگار نیست. و این حرفی كه در مشاهده گفته شد، در جوف این كتاب، برای ابتلای مرد است تا بطلبند از خود حق خدایی كه بنده را بدان بنده خوانند كه در بند دوستی وی بود، كه حق ـ تعالی ـ از كل خلایق بی نیاز است و بنده نیازمند. اما تا حق مكاشفه خود بر بنده كشف نگرداند، بنده سّر بی نیازی حق را و نیازمندی خود را نبیند.

اكنون كلمه‌ای گفته شود به رمز و اشارت آن علوم مشاهده را، وصف نتوان كرد جز علم را. مرد عالم باید كه چون بدان نعمتش رسانند، بداند كه حق با وی چه كرد و آداب آن نگه تواند داشت، كه جاهل بی‌ادب بود، و احكام و اركان هر مقامی نداند. چون این علمش نباشد، آن نعمت نیابد، سّر این علم كی كشف گردد؟ پس پادشاها گفته‌ای كه: «نیكویی مرا با بندگان بگویید». این از برای آن گفته شد، و اگر نه، كرا زهره و یارای آنستی تا حدیث مشاهده تو كند. در گذار بیحرمتی ما، و مگیر بر ما بی‌ادبی ما را و تصرف ما، تا حرفی چند از نكویی تو بر بندگان ایثار كنیم به حكم صدقه كه هر معلومی را واجبی است.

پس واجبات این نعمت آنست كه رهروان راه را مرحله‌ای دهی. اما بباید دانست كه هر كه را مشاهده حق به سّر كشف گردد وی حیات یابد. وی را زنده خوانند. و آن زندگانی آن است كه پاكیزه حیات باشد، و حیات طیبه آن را خوانند.

اما گوییم كه كدام دیده است كه مشاهده بیند، و حیات كرا باشد و پاكیش چه باشد. و هركه را بدین نعمت سزاوار كنند صدهزار نور مقدمه راه او كنند، و از حس بگذرانند، كه بی‌آن نور پاكی وی را حكم نكنند. و از آن عبارت نتوان كرد، كه هرچه را در عبارت آری حد و نهایت است. و آن نعمت خدای است در وصف نیاید. و انوار از نور غلبه كننده نظر باشد، پس نتواند دید چگونه وصف كند؟ اما بر او پیدا گردانیدن آن نورها را اكنون پدید كنیم، كه ثمره هر نوری را بر دل و سّر وی چه اثر باشد، و او را به چه صفت بیارایند. و از آن انوار پانزده نور یاد كنیم.

اول: نور هدایت ـ پاكی دل مرد را بیاراید تا كلی امر را واقف گردد، و سّر عبودیت خویش ببیند، و آثار رُبوبیت حق را در آن ارادت بیند. بریده شود علاقه دل او از كل خلایق، چون در استقامت یابد، شرایط آن نور بجای آرد.

دوم: نور عنایت باشد ـ ثمره او آن است كه مرد را دیده در غنای حق گشاده شود تا آن آثار بی نیازی او را بیند و سّر نیازمندی خود را واقف گردد. چنان مشتاق محبت حق گردد كه بیقراریش به نهایت رسد، تا همه نیكویی او بیند بر خود.

سوم: به بحر مذلتش غرقه كنند، كه اگر عصمت خدای نباشد به هر لحظه هزار جان بذل كند، تا در آن استقامت یابد و مهذّب گردد.

چهارم: نور معرفت كشف گردد. آفتاب بیند كه از مشرق سّر او برآید و بر مغرب دل او تابد. و ثمره آن نور بر وی آن است كه معرفت همه خلایق را در مظالم دل وی بگذرانند، و آن اشارتی باشد كه همه خلق به نزد وی نكره گردد. و شناسا گردد بدان نعمت كه: حق با من چه كرد و مرا از كجا آورد؟ و در آن نور همچنان بیند این چیزها را كه كسی در آفتاب روشن به ظاهر ذره هوا را بیند. آنگاه دوستی بر او زیادت گردد. پس مقامها را بدو نمایند. كراهت این دید مر او را حاصل آید. و این اشارت حق باشد كه از آن همه درگذرد.

پنجم: نور احسان بر او كشف گردد. و آن نوری باشد تا بنده كه دیدة مرد را مغلوب كند. هر چند خواهد تا از حق شكر كند فرو ماند. و ثمره آن نور بر روی آن است كه هر احسانی كه از خلقان به وی رسیده است به نزدیك دل او حاضر كنند. پس سّر نیكویی حق بر وی پدید آرند، تا بداند كه آن همه حق كرد نه ایشان. آنگاه معیشت و راحت همه خلایق مر او را شدت نماید. و اشارت حقی باشد تا دیده از دنیا و اهل او برگیرد.

ششم: نور یقین را بر وی كشف گردانند. و ثمره این نور بر وی آن است كه فنای دنیا را بیند. همچنانش كراهیت آید كه پرهیزگاری به ضرورت حرام خورد. و آن نور حجابی را از پیش دل او دور كند كه در این نورها آن ندیده باشد. آن حجاب غفلت است. عقبا را بر دیده دل او برهنه كنند تا از سّر گور واقف گردد. و سّر صراط، و عقبه های راه قیامت و دوزخ، و نامه خواندن، و بهشت، و درجه آن، همه سّر وی را معلوم گردانند. آنگاه دل وی را از آن گسستگی پدید آید. و این اشارت حقی باشد مر او را كه از این همه درگذرد. بیش بر دل وی ذكر این چیزها نگذرد.

هفتم: نور صدق بر وی كشف گردد. ثمره آن نور آن است كه او را بر حد راستی نگاهدارند كه بیش حق را نه برای این پرستد و نه برای آن، و نه عوض خواهد و نه لباس و خورش. آن نور وی را بدین راستی بدارد. صدّیقش بدان خوانند كه از هرچه اعراض كرد بیش بدان تقرّب نكند.

هشتم: نور رعایت بر وی كشف كنند ـ كه ثمرة آن نور بر وی آن است كه نگاه داشت حق بیند بر خود. دارندة خود او را شناسد. كلی دنیا و عقبا اگر ملك وی گردد خود را از آن غنی بیند. اگر كلی عالم بلا را به نزدیك او آرند، خود را در آن مبتلا نبیند، تا نظر او بر نور باشد. همه نظرها را از دل او محو كنند. هرچه مرد را بر چیزی اعتماد افكند، و از چیزی رنجور گرداند، آن گره دل وی بوده باشد. پس این نور آن همه گره ها را بر وی بگشاید، بدان كه سّر هر چیزی كه بنماید، و مجردی این طایفه به دل است و به تابش آن نور.

نهم: نور انابت است كه بر او كشف كنند. ثمره آن نور بر وی آن است كه بازگردد از همگی خود به حق. اما هنوز طریق ندیده باشد و جمال معرفت نیافته. اما به اشارت آن نور همی رود، چنانكه كسی در تابش صبح رود، و این رفتنش را بازآمدن نیست. اگر باز افتد سختی خطر است. لغزیدن این طایفه آن است كه از رفتگی به خطوتی و لحظتی باز مانند.

دهم: نور اجابت بر او كشف كنند. و ثمره آن نور بر وی آن است كه سّر مناجاتها را دریابد، و اختیار حق را از اختیار خود بداند، تا اگر با حق مناجاتی كند به اختیار حق كند.

یازدهم: نور لطافت بر وی كشف گردانند. و ثمره آن نور بر وی آن است كه امیدوار حق گردد كه ساعهً فساعهً وی را گویی دیدار نماید. و وجد و وقت و حال كه مرد را باشد در این حال باشد. سُكر و غلبه و انفراد در این محل باشد. اما آن تابش او را از آن بی خبر كرده باشد، هیچ واقف روزگار خود نگردد.

دوازدهم: نور سعادت را بر وی كشف گردانند. و ثمره آن نور بر وی آن است كه از همه درگذرد، كه تا سعادت وی را مدد باشد. از همه اِعراض كل یابد،كه هر نوری را نور دگر غالب تر باشد، تا مرد از او وا ستده گردد. و تا در آن تابش مر او را نموده گردد اشارت حقی كه: «بیش به قدم كار خویش نظر مكن»، بدان سّر آن نور در خود نیافته باشد.

سیزدهم: نور وحدانیت بر وی كشف كنند. ثمره آن نور بر وی آن است كه خود را از این همه مفرد بیند، كه هیچ علایق راه وی نگردد. ناظر آن نور باشد، و پشت بر این ولایت آورده باشد. و این نورها همه حدهای دل را بدو بنمایند. و این دل را مسافتی نیست كه ركنهای این را بیند. اما وجد، ركنی است به نزد او، و وقت ركنی، و حاضری ركنی، و محبت ركنی. دیده‌اش از این همه باید برگرفت. آنگاه در این فردی متحیر گردد دلش از تمیز و تصرف و تصرف كردن.

چهاردهم: نور جلال بر وی كشف گردد. و ثمره آن نور بر وی آن است كه چون فراق مستولی گردد، كه از وطن خود رفته و بدوست نارسیده و دیدن آن چیزها فرو نیامده، گوید: «اگر ما را خواستندی، دل خوش و وقت خوش از ما نستدندی[40]». و آن خود عنایت حق بوده باشد، كه او را از نظاره دل استده باشند نه دل را از او. و این از برای آن باشد تا واسطه دل را از خود بنهد، و دعوی نكند كه حق را به دل دوست دارم. این طایفه كه به دل خویش فریفته نگشتند برای این بوده است.

پانزدهم: نور عظمت بر وی كشف گردد. و ثمره آن نور بر وی آن است كه بزرگی همه مقامها به نزدیك او خرد گردد و محقری خود را در آن تابش بیند، تا چیزی نماند از دل بیدار گردد. رَزَقنَااللّهُ. و اِیاكُم مقامَ العارفینَ المعاشقینَ.

 

---

[1] - در پرده و حجاب

[2] - قرآن 7/172 آیا من خدای شما نیستم ؟

[3] - اشاره به آیه قبل

[4] - نه به مطالبه از او

[5] - تخت

[6] - آفریده ها و موجودات

[7] - صاحبان هوس

[8] - بیچارگی و درویشی

[9] - مشخص و هویدا كردن

[10] - صفات

[11] - خیر و نیكی

[12] - آهنگ و حركت

[13] - صدا و آهنگ

[14] - مخلوق و ایجاد شده كه نبوده و بعد ایجاد شده

[15] - ازلی و همیشگی

[16] - تعجب و حیرانی اش

[17] - بیابان

[18] - سوختن

[19] - آخرت

[20] - نعمتها

[21] - دو ضد هرگز جمع نمی‌گردند.

[22] - آزادگی

[23] - لباس

[24] - هرچه هست او را

[25] - قرآن 89/28 ارجعی الی ربّك

[26] - قرآن 51/50 پس به سوی خدا بگریزید

[27] - پاكی

[28] - دوری

[29] - سنگ قیمتی شبیه یاقوت

[30] - گستاخی

[31] - میوه

[32] - پاكی

[33] - كور و كر و لال هستند پس تعقل نمی‌كنند.

[34] - چارپایان

[35] - گستاخ

[36] - ایستاده

[37] - هستی

[38] - ایستاده

[39] - مستی و بیهوشی و وجد

[40] - نستاندن