Ahmet Yaşar…Bogaziçi
University…2003
The
Perception of Coffee and Coffeehouses
It has been argued
that coffee and the coffeehouses were comprehended in a destructive manner by
the religious and political authorities in the mid-sixteenth century. One of
the most repeated references used for this is Katip Çelebi’s Mizanu’l-hakk
fi ihtiyari’l-ahakk (1067/1657).[1] According to him, coffee
that came to Asia Minor by sea, about 950/1543, and
met with a hostile
reception, fetva being delivered against it. For they said, apart from
it being roasted, the fact it is drunk in gatherings, passed from hand to hand,
is suggestive of loose living. It is related of Abu’l-Su’ud Efendi that he had
holes bored in the
ships that brought
it, plunging their cargoes of
coffee into the
sea.[2]
The seyhulislam
Ebussuud Efendi (1490-1574) has an exceedingly bad reputation due to his fetvas
against coffee consumption, when its first entry to Istanbul, though the date
of the issue of this fetva is unknown. Katip Çelebi’s account on the position
of Ebussuud in the attitude towards coffee drinking may have had a
retrospective character. He may take into account the Ebussuud position within
the context of contemporary scholarship that the ulema were in essence
against innovations. Because of the fact that the coffee as a substance was an
innovation, it is argued that, it was no surprise that the religious leaders
immediately reacted to the coffee consumption.[3]
On the other hand, there are many uncertainties
about the truth or factuality of the existence of Ebussuud’s negative stance
against coffee, as Ayşe Sarapgil rightly points out. As a matter of fact, there
are many indicators that coffee was introduced to istanbul in a quiet manner in
the first half of the sixteenth century.[4] Sarapgil offers the
following fetva of Ebussuud, that is undated, but, from its content, it is
probably before the 1550s,
Question:
What does the Great Mufti think about the consumption of coffee that is
expanding in Arab countries, especially in Mecca and Medine? Is its use licit
or illicit?
Answer: Those who
are afraid of God do not drink coffee like debauches and drunkards, but for
their health and well-being. There is no obstacle for those who drink it with
the latter intention.[5]
The question aims
to explore the consumption of coffee in Mecca and Medine rather than the coffee
shops. Only the reasons of whether the coffee consumption is licit or not are
examine. The abovementioned fetva leads us to think that this fetva was issued
just after its introduction to istanbul and the coffee consumption is not
illicit. Also, it suggests that it was unlikely that Ebussuud immediately
reacted to coffee consumption and declared a fetva against its usage. However,
he was assumed to have an attitude that the coffee could be consumed
individually for the sake of health and well-being. Therefore, one might ask
whether the negative stance of ulema or ruling elite was directed at the
coffee drinking itself, or to the coffeehouses where the coffee was consumed in
public?
As a matter of fact, in all the expressing or
manifesting disapproval fetvas of Ebussuud, coffee drinking was not touched
upon directly, but the coffeehouses were taken into account. The following
fetva reveals that the bad reputation of coffee drinking stemmed from its
association with “games” and “debauchery” distinctly denotes coffeehouses.
Question:
Zeyd drinks coffee to aid concentration or digestion. Is this licit?
Answer: How can
anyone consume this reprehensible (substance), which dissolute men drink when
engaged in games and debauchery?[6]
The tone of Ebussuud’s fetvas becomes more
rejecting, when the coffeehouse was a target of contention, as the following
one manifests:
Question:
The Sultan, the Refuge of Religion, has on many occasions banned coffeehouses.
However, a group of ruffians take no notice, but keep coffeehouses for a
living. In order to draw the crowds, they take on unbearded apprentices, and
have ready instruments of entertainment and play, such as chess and backgammon.
The city’s rakes, rogues and vagabond boys gather there to consume opium and
hashish. On top of this, they drink coffee and, when they are high, engage in
games and false sciences, and neglect the prescribed prayers. In law, what
should happen to a judge who is able to prevent the said coffee-sellers and
drinkers, but does not do so?
Answer: Those who
perpetrate these ugly deeds should be prevented and deterred by severe
chastisement and long imprisonment. Judges who neglect to deter them should be
dismissed.[7]
The aforementioned fetva showing that the coffeehouses
were the targets rather than coffee-drinking, might had been delivered in the
last years of Suleyman I (1520-1566) or during the reign of Selim II
(1566-1574). In this time span in which the prohibitions on coffeehouses were
raised, the ulema had a hostile attitude toward the coffee, but this
hostility was connected with its consumption in public rather than the
substance itself. This harsh attitude to coffee and coffeehouses gave rise to
the closing of all coffeehouses in
Eyup
and then Galata and intramural Istanbul.
The order
addressed to the Judge of Haslar:
I have been
informed that hamr and tatar boza is being drunk and sold and lewdness
and debauchery were present in Eyup. ...Upon this order, all coffeehouses
located in this area are to be closed and, from now on, any coffeehouses will
be built in Eyup.[8]
The order addressed to the Judges of intramural
istanbul and Galata
The order had been
issued several times before to close all taverns and coffeehouses and boza-houses
in istanbul and Galata. I have heard that taverns and coffeehouses are still
operating and Tatar boza is being sold and people are involved in
lewdness and debauchery in these places. Upon this order, from now on, all
coffeehouses and taverns are to be shut down in istanbul and Galata.[9]
The phrase “several times before” in decree indicates
that the shutting down of coffeehouses was not a new issue and took place quite
a lot of times before.[10]
As a matter of fact, a few years later, another coffeehouse prohibition was
declared during the reign of Murat III (1574-1595).
The
order addressed to the Judge of Intramural Istanbul:
...I order that
all coffeehouses are to be wholly closed and, from now on, no coffeehouses will
be given a license to built in istanbul...[11] [12]
However, the
prohibitions were not effective in preventing
the opening and
spreading out of the coffeehouses. As Katip
Çelebi pointed
out,
but these
strictures and prohibitions availed nothing. The fetvas, the talk, made
no impression on the people. One coffeehouse was opened after another, and men
would gather together, with great eagerness and enthusiasm, to drink.
Drug-addicts in particular, finding it a life-giving thing, which increased
their pleasure, were willing to die for a 12 cup.
However, the
controversy among the ulema did not leave coffeehouses alone. Although
coffee drinking was detached from this controversy, particularly by the fetva
of geyhulislam Bostan-zade Efendi, by stating that “coffeedrinking is
not against sharia, because coffee beans are not roasted to the point of
carbonization,”[13]
the Kadizadelis, “sharia minded reformers” tried to present it in a nonrespectful
manner.[14]
At the end, Murat IV (1623-1640) ordered to close all the coffeehouses and
prohibited coffee drinking in Istanbul, and 120 coffeehouses were shut down
only around Eyup.[15]
By covering all attitudes toward coffee drinking
in public and in the coffeehouse, in the following pages I will deal with these
questions; why did coffeehouse become a target of state power and a subject of
prohibitions? Why did the negative stance direct itself against the coffeehouse
rather than coffee drinking? How did the state exercise its power on
coffeehouse?
XVI. Yüzyılın ortalarında kahve ve kahvehanelerin
dini ve siyasi otoriteler tarafından yıkıcı bir şekilde kavrandığı ileri
sürülmüştür. Bunun için en çok tekrarlanan referanslardan biri de Katip Çelebi'nin
Mizanu'l-hakk fi ihtiyari'l-ahakk (1067/1657) adlı eseridir. Ona göre, Küçük Asya'ya deniz yoluyla
gelen kahve, yaklaşık 950/1543 ve
Düşmanca bir karşılama ile karşılaşmış, buna karşı
fetva teslim edilmiştir. Çünkü kavrulmuş olmasının dışında,
toplantılarda içilmesi, elden ele dolaşılması, gevşek yaşama işaret ediyor
dediler. Ebü'l-Su'ud Efendi'nin gemide delikler açtığı rivayet edilmektedir.
Onu getiren gemiler, yüklerini suya daldırdılar.
Denize kahve.
Geyhülislam Ebussuud Efendi (1490-1574), bu fetvanın çıkış
tarihi bilinmemekle birlikte, İstanbul'a ilk girdiğinde kahve tüketimine karşı
fetvaları nedeniyle son derece kötü bir üne sahiptir . Katip Çelebi'nin
Ebussuud'un kahve içmeye karşı tutumundaki konumuyla ilgili anlatımı geriye
dönük bir karaktere sahip olabilir. Ebussuud'un çağdaş ilim bağlamında ulemanın
özünde yeniliklere karşı olduğu şeklindeki tutumunu dikkate alabilir.
Kahvenin bir madde olarak bir yenilik olması nedeniyle, dini liderlerin kahve
tüketimine hemen tepki vermelerinin şaşırtıcı olmadığı tartışılmaktadır.
Öte yandan, Ebussuud'un kahveye karşı olumsuz
tutumunun varlığının doğruluğu ya da gerçeği hakkında, Ayşe Sarapgil'in haklı
olarak işaret ettiği gibi, pek çok belirsizlik vardır. Nitekim kahvenin
İstanbul'la 16. Yüzyılın ilk yarısında sakin bir şekilde tanıştırıldığına dair
pek çok gösterge vardır. Sarapgil,
Ebussuud'un tarihsiz ama muhtevasına bakılırsa muhtemelen 1550'lerden önceye
ait olan aşağıdaki fetvasını sunar:
Soru: Başta Mekke ve Medine olmak üzere Arap
ülkelerinde yaygınlaşan kahve tüketimi hakkında Büyük Müftü ne düşünüyor? Kullanımı
yasal mı yoksa yasadışı mı?
Cevap: Allah'tan korkanlar, sefahat ve sarhoşlar
gibi kahve içmezler, sağlıkları ve esenlikleri için içerler. İkinci niyetle
içenler için hiçbir engel yoktur.
Soru, kahve dükkanlarından ziyade Mekke ve
Medine'deki kahve tüketimini araştırmayı amaçlamaktadır. Sadece kahve
tüketiminin yasal olup olmadığı incelenir. Yukarıda bahsedilen fetva, bu
fetvanın istanbul'a tanıtılmasından hemen sonra çıkarıldığını ve kahve
tüketiminin yasa dışı olmadığını düşündürmektedir. Ayrıca Ebussuud'un kahve
tüketimine hemen tepki vermesinin ve kullanımına karşı bir fetva ilan etmesinin
olası olmadığını ileri sürüyor. Bununla birlikte, sağlık ve esenlik adına
kahvenin bireysel olarak tüketilebileceğine dair bir tutuma sahip olduğu
varsayılmıştır. Dolayısıyla ulemanın veya yönetici elitin olumsuz
tutumunun kahveyi içenlere mi yoksa kahvenin halk içinde tüketildiği
kahvehanelere mi yönelik olduğu sorulabilir.
Nitekim Ebussuud'un tüm açık ya da açık tenkit
fetvalarında doğrudan kahve içmeye değinilmemiş, kahvehaneler dikkate
alınmıştır. Aşağıdaki fetva, kahve içmenin kötü şöhretinin “oyunlar” ve
“sefahat” ile ilişkilendirilmesinden kaynaklandığını ortaya koymaktadır.
Soru: Zeyd konsantrasyon veya sindirime yardımcı
olmak için kahve içer. Bu yasal mı?
Cevap: Oyunlarda ve sefahatte erkeklerin içkisini
bozan bu tiksindirici maddeyi (maddeyi) kim nasıl tüketebilir?
Ebussuud'un fetvalarının üslubu, kahvehanenin bir
çekişme hedefi olduğunda daha da reddedici bir hal alır.
Sual: Din Sığınağı Sultan birçok defa
kahvehaneleri yasakladı. Ancak, bir grup serseri buna aldırmaz, geçimlerini
kahvehanelerde sürdürürler. Kalabalığı çekmek için sakalsız çıraklar alırlar,
satranç ve tavla gibi eğlence ve oyun aletlerini hazır bulundururlar. Şehrin
tırmıkları, serserileri ve serseri çocukları afyon ve esrar tüketmek için orada
toplanır. Üstüne üstlük kahve içerler, kafaları kalkınca oyunlara ve batıl
ilimlere bulaşırlar ve farz namazları ihmal ederler. Hukukta, söz konusu
kahvecileri ve içenleri engelleyebilen ama bunu yapamayan hakime ne olması
gerekir?
Cevap: Bu çirkin işleri yapanlar, ağır bir azap ve
uzun hapis cezası ile önlenmeli ve caydırılmalıdır. Onları caydırmayı ihmal
eden yargıçlar görevden alınmalıdır.
Hedefin kahve içmekten çok kahvehaneler olduğunu
gösteren söz konusu fetva, I. Süleyman'ın (1520-1566) son yıllarında veya II.
Selim (1566-1574) döneminde yapılmış olabilir. Kahvehane yasaklarının
kaldırıldığı bu zaman diliminde ulema kahveye düşmanca bir tavır
takınmıştı, ancak bu düşmanlık kahvenin kendisinden çok toplum içinde
tüketilmesiyle bağlantılıydı. Kahvehanelere ve kahvehanelere yönelik bu sert
tavır, Türkiye'deki tüm kahvehanelerin kapanmasına neden oldu.
Eyüp
ve ardından Galata ve intramural İstanbul.
Haslar
Hakimi'ne hitaben verilen talimat:
Eyüp'te hamr ve tatar bozasının içilip satıldığı,
sefahat ve sefahat olduğu bilgisi edinildim. ...Bu emir üzerine bu bölgedeki
tüm kahvehaneler kapatılacak ve bundan sonra Eyüp'te kahvehaneler yapılacak.
Şehir içi İstanbul ve Galata hakimlerine hitaben
emir
Bozahanelerin kapatılması için daha önce birkaç kez emir
verilmişti . Meyhanelerin, kahvehanelerin halen faaliyette olduğunu, Tatar
bozası satıldığını, buralarda sefahat ve sefahat yapıldığını duydum . Bu
emir üzerine bundan böyle İstanbul ve Galata'daki tüm kahvehaneler ve
meyhaneler kapatılacak.
KHK'daki "daha önce birkaç kez" ibaresi,
kahvehanelerin kapatılmasının yeni bir mesele olmadığını ve daha önce pek çok
kez yaşandığını gösteriyor. Nitekim
birkaç yıl sonra III. Murat döneminde (1574-1595) başka bir kahvehane yasağı
ilan edildi.
Intramural
İstanbul Hakimi'ne hitaben verilen emir:
Sonra istanbul'da hiçbir kahvehaneye ruhsat verilmemesini
emrediyorum...
Ancak
yasaklar bunu önlemede etkili olmadı.
Kahvehanelerin
açılması ve yayılması. Katip olarak
Çelebi'ye
dikkat çekti.
Ama bu kısıtlamalar ve yasaklar hiçbir işe
yaramadı. Fetvalar , konuşmalar, insanlar üzerinde hiçbir etki
bırakmadı. Kahveler birbiri ardına açılıyor, erkekler büyük bir şevk ve şevkle
bir araya gelip içmek için bir araya geliyorlardı. Özellikle uyuşturucu
bağımlıları, zevklerini artıran, hayat verici bir şey bulan, 12 bardak için
ölmeye hazırdı.
Ulema arasındaki
tartışma kahvehaneleri yalnız bırakmadı. Özellikle Geyhülislam Bostan-zade
Efendi'nin “kahve içmek şeriata aykırı değildir, çünkü kahve çekirdekleri
kömürleşecek kadar kavrulmamıştır ”
diyerek kahve içme bu tartışmadan koparılmışsa da Kadızadeliler,
“şeriatçıdır”. Reformcular” bunu saygısız bir şekilde sunmaya çalıştılar. Sonunda IV. Murat (1623-1640)
İstanbul'daki tüm kahvehanelerin kapatılmasını ve kahve içilmesinin
yasaklanmasını emretti ve sadece Eyüp civarında 120 kahvehane kapatıldı.
Kamusal alanda ve kahvehanede kahve içmeye yönelik
tüm tutumları ele alarak, ilerleyen sayfalarda bu soruları ele alacağım;
kahvehane neden devlet iktidarının hedefi ve yasakların öznesi haline geldi?
Negatif duruş neden kahve içmekten ziyade kahvehaneye yöneldi? Devlet kahvehane
üzerindeki gücünü nasıl kullandı?
[1]
Katip Çelebi, Mizanu’l-hakk fi ihtiyari’l-ahakk (1067/1657), pre. by
Orhan Şaik Gokyay, (Istanbul: Milli Egtim Basimevi, 1972).
[2]
Katip Çelebi, Balance of Truth, ed. G. L. Lewis, (London: George Allen
and Unwin, 1957), p. 60.
[3]
As I pointed out in the previous chapters, this epistemological premise was
also seen in other croniclers like Pegevi.
[4] Ayşe
Saraggil. “Kahve’nin istanbul’a Girigi: 16. ve 17. Yuzyillar”, in Helene-Desmet
Gregoire and Franpois Geoergeon (eds), Doguda Kahve ve Kahvehaneler. trans.
by Meltem Atik and Esra Ozdogan. (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999), p. 28.
[6]
Quoted in Colin imber, Ebu’s-su’ud: the Islamic Legal Tradition (Stanford:
Stanford University Press, 1997), p. 93.
[7]
ibid., pp. 93-94.
[8]
Muhimme Register 7 155, 23 Rebi’u’l-ahir 975 / 26 October 1567.
[9]
Muhimme Register 7 1453, 26 Zilkade 975/ 23 May 1568
[10]
Some decrees about the wholesale closure of coffeehouses in various parts of
the empire show that Selim II declared the prohibiton to those of all around
the empire. For example, the coffeehouses in Damascus (Muhimme Record 6 1363),
the coffeehouses in Aleppo (Muhimme Record 6 1218) and the coffeehouses in
Egypt (Muhimme Record, 7 389, 20 Rebiulahir 975/ 24 October 1567) increasing in
number day by day were to be shut down by royal decrees.
[11]
19 Safer 991 / 14 March 1583. Quoted from Ahmet Refik, On Altinci Asirda
istanbul Hayati (1553-1591) , (istanbul: Devlet Basimevi, 1935), pp.
146-147.
[12]
Katip Çelebi, Balance of Truth, p. 60
[13]
Namik Agikgbz, Kahvename, (Istanbul:
Akgag Yayinlari, 1999), p.
48.
[14]
Zilfi, 1988. pp. 145-146.
[15]
BOA, Bab-i Asafi, A.DVN. 25/47, 27 Safer 1043 / 2 September 1633.