هو
عينيّه
رسالة لِلشيخِ الامامِ أحمد الغزّاليْ اِلي عينِ الْقضاهِ الهمدانيّ
جامع العلوم و المعارف و مجمع الكرامات و المكاشف العالم العالی حضرت
شیخ احمد غزالی طوسی
به كوشش: دكتر علی محمّد صابری
بسم الله الرّحمن الرّحیم
سلام ُاللهِ تعالی علَی الْولدِ اْلأَعَزعین القضاهِ و رحمه و بر كاته.[1]
قال اَللهُ تعالی: انّ هذه تذكرهُ، فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا[2] و قالَ تعالی «و مَن أرَادَ ألاَخِرهَ وَ سَعی لَها سَعْیها، و هوَ مُؤمِن فَأُولَئِكَ كانَ سعیهُمْ مَشكوراً»[3] و قالَ: «و مَن أعرَضَ عن ذِكرِی فَانَّ لَهُ مَعیشهً ضَنْكاً، و نَحْشُرُهُ یومَ الْقیامهِ أعْمی»[4] هذا لِمَن أعْرّضَ عن الذَّكرِ، فكیفَ لِمَن اَعْرَضَ عنِ الْمذكور؟[5] أمّا بعد:
یا سَیدَ الْكُبَراءِ قولاً مطلقاً
شَهِدَتْ بذلكَ ألْسُنُ الْحُسّادِ[6]
نبَّهَكَ اللهُ لِمالَكَ، و، وفَقَّكَ لاِ كتِسابِهِ. و بَینَ لكَ ما علیكَ، و أعانَكَ علی اِجْتنِابِهِ. و كفاكَ مَؤُنَهُ الَمؤنه بِمَعونَهِ اْلمَعونَهِ و لاجَلَبَ اِلیكَ محنهً، و لا قَدَّرَ علیكَ فتنهً. وَ فكَّكَ مِن قیدِ نَفسِكَ. وَ اقْبَلْ بقلبِكَ اِلیهِ، وَ هْجُمْ بكُلَكَ علیه. وَ عَمَّكَ بالسّلامهِ، و خَصّكَ بالْكِرامهِ، وَ تَوَلّی أْ َمْرَكَ بالْحِیاطَهِ و الهدایهِ، و لا أخَلاكَ مِنَ الْكفایهِ و العنایهِ. اِنَّهُ ولُّی ذلكَ و الْقادرُ علیهِ.[7]
اِعْلَمْ: «أ َنَّ علامهَ اِعراضِ اللهِ تعالی عنِ العبدِ اشْتِغالُهُ بما لا یعْنِیه».[8] و «اِ َنَّ [كُلَّ] امْرِءٍ ذَهَبَتْ ساعهُ مِن عُمرِهِ فی غیرِ ما خُلِقَ لَهُ، لَحَرِی أ َنْ تَطولَ علیهِ حسرتُهُ».[9] و «مَن جاوزَ اْلأَرْبعینَ و لَمْ یغْلِب خیرُهُ شَرَّهُ، فَلْیتجَهزً اِلَی النّارِ».[10] و «مَن عَمَّرَهُ اللهُ سِتینَ سَنَهً، فقد أ َعْذرَ َاللهُ اِلیهِ فی الْعمرِ».[11] اگر نه آنستی كه سینة خلاصة عصر أَ َیدَهُ اللهُ بالطّاعهِ به تأیید ربّانی منشرح است، و استماع موعظ را منفَسِح [12]، و جواذب همم را به دل قابل و به جان مستقبل، و «ذلِكَ فضلُ اللهِ یؤْتیهِ مَن یشاءُ»[13]، و این راز نامه نگشادمی. چه، طعم نصح حقگویان در كام هوا پرستان تلخ است، و مناهی محبوب طبع، و حرص بر ممنوع غالب، و مكروه بدین سبب متبوع. قال صلی اللهُ علیهِ و سَلَمُ لَوْ مُنِع اَلنّاسُ عن فَتَّ الْبَعْرُهِ، لَفتَوَها، قالُوا: ما نُهِیناعنهُ الأِ و فیهِ شَیءً»[14]. و محبت حقگویان نَوری[15] است كه شكوفة هر درختی نیاید، و نُوری است كه جز در مشكات[16] متعرضان نفحات قدم نتابد.
هر دلشده ای شعر دلاویز نگوید
هر گمشده ای راه خرابات نپوید.
و نصیحت دل خفته را بیدار كند، اما مرده را سود ندارد. و انَّ قولَ الْحقَّ لَمْ یتْرُكْ لِی صدیقاً»[17] مشهور است، و «أ َخُوكَ مَن حَذَّرَكَ مِن اَلذّنوبِ»[18] مذكور. عُمَروار مردی باید كه بشارت أوّل ُمَن یسَلَّمُ علیه برّب»[19] می شنود، و شب به در خانة حُذَیفَه می رود كه «هَل ذَكَرَنِی رسولُ اللهِ مَعَ الْمنافقینّ»[20]؟ و به روز كَعْب اَحبار را می گوید كه «خَوَّفْنِی بِالنّارِ اِمامَ الْمسلمینَ».[21]
گه در بر تو به پادشاهی مانم
گه بر در تو به دادخواهی مانم
ترس حصار ایمان است و رجاء مركب مرید. و «لاخیر فی مَن اِذا زُجِرَ لَمْ ینْزَجِر»[22]. امّا وثوق غالب آمد و اعتماد راجح، كما قبل:
لقد صِرتَ مِغناطیسنا، فقلوبُنا
لِجَذبِكِ، ایاها اِلیكِ تَسیرُ[23]
«اِنَّ الِلهِ تعالی فِی اْلأ َرضِ أ َوانِی لَیسَتْ بِذَهَبٍ و لا فَضَّهٍ، اِنَّما هِی الْقلوبُ. فَأ َحبَهُا اِلی اللهِ تعالی مارَقَّ و صفا و صَلُبَ. أ َی: أ َصْلَبُها فِی الدَّینِ، و أصفاها فی الْیقینِ، و أَ َرَقُها علَی الْمسلمینَ».[24]
بدان ای عزیز روزگار كه لوح دل از اغیار ستردن بدایت ارادت است، و جملة عوام بر آنند تا یكی با دو كنند، و جملة خواص بر آن تا هزار با یك آرند. و «مَنْ تَشَعَّبَتْ بهِ الهُمُوم لَمْ یبال اللهُ بِأ َی وادٍ أ َهْلَكَهُ»[25]. به چه اعتماد این غرور؟ «عَسی أ َنْ یكُونَ قَدِ اقتَرَبَ أ َجَلُهُم، فَبِأ َی حدیث بعدَهُ یؤْمِنونَ؟[26] باشد كه اجل ناگاه از كمین در آید، و كار ناساخته و بی زاد بمانی، و هیچ عذر نباشد. و لا تَغْتَرَ بسلامهِ الْوقتِ.[27]
یارا قِدَ الّلیلِ مسروراً بِأ َوَلِهِ
اِنَّ الْحوادثَ قدیطْرُقْنَ أ َسحارا [28]
و لا یغُرَّنْكَ عِشاءُ ساكنُ
قدیوا فِی بِالْمنَیاتِ السَّحرِ[29]
«اِذا وَقَعَتِ الْواقعهِ»[30] یقین است، «اِنَّ بَطْشَ ربَكَ لَشدیدْ»[31] دین. به هیچ چیز از جملة چیزها بازماندن موجب غرامت است، و فانی را بر باقی اختیار كردن مثمر ندامت.
گر عشق حق خویش طلب خواهد كرد
بس مدّعیا كه او ادب خواهد كرد
زبان مَمَرّ صدق است و دل مَمَرّ حقّ
اِغلْق علی نَفْسِكَ بابَ الْحُجهِ
وَ افْتَحْ علی قلبِكَ بابَ الْجاجهِ[32]
حواله مكن، حیله مگو، رخنه مجوی. چنانكه: «لَهُمُ الْبُشْری»[33] خواندگان را همراه، است، «لا بُشْری یوْمئِذٍ لِلْمجرمینَ»[34] راندگان را هم در راه است. و «سِیماهُمْ فی وُجوهِهِمْ مِن أ َثُرِ السُّجودِ»[35] بیان است، «یعْرَفُ المجرمونَ بِسِیماهُمْ» نشان است. «فلا تُزكُّوا أ َنْفْسَكُمْ هُوَ أ َعْلَمُ تَّقی»[36]. خود پسند نمی باید، خدا پسند باید بود. اگر تو بر خود پوشیده ای، پوشیده نیستی. «لاتَتَبَهْرَجُوا فَاِنَّ النّاقِدَ بصیرُ».[37]
یارم نكند غلط، شماری كه كند
جوری نكند، در اختیاری كه كند
مجــاهــد گوید: «در وقت نماز روی به جماعت آوردم و گفتم: «اِسْتَوُوا رحمكُمُ اللهُ». ندا شنیـــدم كــه: «هَلِ اسْتَوَیتَ أ َنْتَ حتَّی تأْمُرَ النّاسَ بالاسْتِواءِ؟ اِنْ لَمْ یعْرِفْكَ هؤُلاءِ، فَأ َتاَلأَ عْرِفُكَ». و قیلَ «لاتغتّر بثَناءِ النّاسِ فَاِنَّ الْعاقبهَ مبهمهّ» [38]
مسكین دل من گرچه فراوان داند
در دانش عاقبت فرو می ماند
بس آشنا كه فردا بیگانه خواهد بود. ما أغَفُلَ الْخَلقَ عنِ اللهِ، و ما أ َخْلی الطّریقَ اِلَی اللهِ[39] ! باش تا سیل فرا دریا رسد و بضاعت فرا خریدار. «فَمَنْ أبَصَرَ فَلنَفْسِهِ، و مَن عَمِی فَعَلَیها»[40]. یوْمَ الْحسرِه» و النّدامهِ بدانی كه از: «اِذْقُضی اْلأ َمرْوهُمْ فی غَفلهٍ و هُم لاُیؤمِنونَ»[41] ردّی می آید كه به هیچ طاعت باز نگردد.
مَنْ لَمْ یكُنْ لِلْوصالِ أهلاً
فَكـُـلّ اِحسانـِـِه ذُنــوبُ [42]
و از «یحِبُهُمْ و یحِبُّونَهُ» قولی می آید كه از هیچ معصیت نیندیشد.
فی وَجْهِهِ شافِع یمْحُواِ ساءَتَهُ
عَنِ الْقلوبِ، و یـَـأتْـِی بِاْلْمعَاذیرِ
جرم بایسته در حلم پنهان می كند كه ذكَرُوا اللهَ فَاسْتَغُفَرُوا لِذُنوبِهِم»[43] و نابایست را در كار خود سرگردان می دارد كه «نَسُواللهَ، فَنَسَیهُمْ»[44]
اِذا بَرِمَ الْمَوْلی بِخدمهِ عبدِهِ
تَجَنَّی لَهُ ذَنبْاً و لیسَ لَهُ ذَنْبُ [45]
عقل از این صنایع دور است، و اعتراض مهجور، و عنایت به عمل نفروشند.
و «رِضَا الْمُتَجَنّی غایهُ لاتُدْرَكُ»[46] دردنابایست را درمان نیست، و حسرت راندگان را نهایت نه.
یاری دارم كه سر فرازی دارد
بر دوش ردای بی نیازی دارد
أ َفَمَنْ شَرَحَ اللهُ صَدرَهُ لِلْلاِ سلامِ»[47] می دان، «فَوَیلُ لِلْقاسِیهَ قلوبُهُم»[48] می‌خوان. «كُل مَن علیها فانٍ» می نگر، و «كَمْ أ َهْلَكنْا قَبْلَهُمْ»[49] می شمر. از شبیخون مرگ بر حذر بودن شرط است، و از تنهایی گور یاد آوردن شرع. «قَبلَ أ َنْ یأ ْتِی یوْمُ»[50] یقول فیه «یا لیتْنَا أ َطَعْنَا اللهَ و أَطَعْنَا الرَّسولا»[51] پیش از آنكه روزی بیاید» كه سود ندارد گفتن، «كاشكی فرمان خدا و رسول نگاهداشتمی»، و پیش از آمدن ملك الموت و این درخواست كه لَوْلا أ َخَّرْتَنِی اِلی أ َجَلٍ قریبٍ»، و جواب دادن وی كه «أَ َلآنَ و قد عَصَیت قَبلُ و كُنْتَ مِنْ المفسدینَ»، و تهدید: «أ َوَلَمْ تَكُونُوا أقسَمْتُمْ مِن قبلُ ما لَكمُ مِن زَوالٍ»، و ندای «وحِیلَ بَینَهَمْ و بَینَ ما یشْتَهُونَ»
و كَمْ مِن جِبالٍ قد عَلَت شُرَ فاتِها رِجالّ، فَزالُوا، و الْجِبالُ جِبالُ
«أكثِروُا ذِكْرَها دِمِ الَّلذّاتِ» فرمان است، و «كَفی بِالْمَوتِ واعظاً» درمان. «ألیومُ فی الدَّورِ و غَداً فی الْقُبورِ».
ما ذا تَقولُ اِذا دُعیتَ فَلَمْ تُجِب
و اِذاسُئِلْتَ و أنَتَ فی الْغَمَراتِ؟
ماذا تَقولُ و لَیسَ عِندكَ حُجَّهُ
اِذْ لــوْ أتَــاكَ مُنَغَّــصُ الَّلذّات
«ألا اِلی اللهِ تَصیرُ الأ ُمورُ»
تا رهبر تــو نفس بــد آمـوز بود
كـــار تـــو مپندار كه فیروز بود
در ظلمت غفلی و در خواب غرور
ترسم كه چو بیدار شوی روز بود
دختر عمربن عبدالعزیز گفته است: پدر خویش را دیدم گریان. گفتم: ای پدر! تو را چه افتاد؟ جواب داد و گفت: «ذكَرْتُ مُنْصَرَفَ الْقومَ مِن بَینِ یدَی اللهِ عَزَّوجِلَّ»، «فَریق فِی الْجَنّهِ و فَریق فی السَّعیرِ».
أ َحْسَنُ مانَحْنُ فی وصالٍ
یعـْـرُضُ مــا بَینَنا صُدُودّ
با خود حساب می كنی و پیروز می آیی! «كُلّ مُجرٍ فِی الْخَلاٍء یسَرّ». باش تا محك عدل بیارند كه خلق جمله درشبند، صبح آن مرگ است. ِاسفار به قیاما، ِاشراق به بهشت. «لَوْ كُشِفَ الْغِطاءُ مَا ازْدَدْتُ یقیناً» دعــوی ســاكنان روز است. «وَ الّلیلِ اِذا عَسْعَسَ» در «لا» دیدن، وَ الصبُّحِ اِذا تَنَفسُّ َ» در «اِلاّ نگریدن، كار صاحب بصیرتی است كه با «أنَا» بیگانه بود، و با «هُوَ» آشنا.
دنیا به مراد خواهی و دین درست
این هر دو نباشد، نه فلك بندة تست
نه هر كه دارو خرَد دارو خورد. «ربّ حامل فقه لیس بفقیه». «یا واعظی دینی باید یا زاجری عقلی»، كه آنچه غفلت با دلهای آشنا كند، دوزخ با بیگانگان نكند.
سَوْفَ تَری اِذَا انْجَلَی الْغُبارُ
أ َفَرَسُ تَحْتكَ أ َمْ حِمارُ
حاصل كن از این جهان فانی هنری
غافل منشین زخویش چون بی خبری
چون بنشیند غبار، شك بر خیــزد
كاسب است به زیر رانت یا لاشة خری
«فَذلِك» كار دیدن مَلك است، و به اوّل مغرور گشتن«هُلك». جهان خوش است، و لیكن زوال، مالك اوست. بقا خوش و لیكن فنا، «فَذلِكِ» اوست. یكی از علما پادشاهی را به پسر مرده تعزیت می داد. گفت:«ماتَ ابْنُكَ و هُوَ فَرْعُكَ، و ماتَ أبَوك و هْوَ أ َصَلُكَ، و ماتَ أ َخُوكَ و هُوَ وَصْلُكَ، فما تَنْظُر بعدَ فناءِ اْلأ َصلِ و الْفَرعِ والْوصلِ. باش تا خسارت این جسارت بینی.
روزی كه سپه به ره برون خواهد شد
بس چشم كه آن چشمة خون خواهد شد
«أمِرْتُمْ بِالزادِ، و نُودِی فیكُم بِالرَّحیلِ، و حُبِسَ أوّلُكُم لآِخِرِكُم،و أنَتْمُ ْ تَلْعَبُونَ». ارباب صدق از تهدید: «لیسْأل الصّادِقینَ عن صِدْقِهِمْ» ترسان و اصحاب طاعت از سهم «وَالْمخُلِصونَ علی خَطرٍ عظیمٍ» لرزان. همه موجودات از اهوال قیامت در تمنّای عدم و از گوشمال سَقّاطُ الْحَشَمْ درجوال جهل خود فرو رفته، و غول غفلت ایشان را در تِیهِ تَهافُت افكنده، «حیاری سُكاری لامسلمینَ و لا نَصاری»، از اعمال مفلس، و از احوال فارغ، و از معانی خالی، هوارا مُتَّبع، به زبان مسلم، و بــه دل مشرك. «و مَنْ كانَ فی هذِه أعْمی، فَهُوَ فِی اْلآخِرَهِ أعَمی، و أَضَلَّ سبَیلا» تا ندای «لِمَنِ الْمُلكُ» به مَسامع ایشان نرسد بیدار نگردند، حَتَّی اِذا خَرِبَتِ اِلدّیارُ و عُطَّلَتِ ِالْعشارُ، ذَهَبَ َالْخُمارُ بِلَذهّ الْخَمرِ».
دردا و دریغا كه از آن خاست و نشست
خاكیست مرا بر سر و بادیست به دست
حَجّاج بر مسر منبر می گفت: «انَّ شَمْسَكُم هذِهِ شمسُ فرعونَ و قارونَ، طَلَعَتَ علی قُصورِ همِا، ثُمَّ طَلَعَتْ علی قْبورِ هما».
رأیتُ الدّهرَ مختلفاً یدُورُ
فــلا حُزنٌ یدومُ و لا سُرور
و شَیدِّتِ الْملوكُ بها قُصوراً
فَما بَقِی الْملوك ُو لاَ الْقُصورُ
«الظّالُم نادمٌ، و المظلومُ سالمٌ، و القانعُ غَنِی و اِن لَمْ یمْلِكْ حبَّهً، الحریصُ فقیرٌ و اِن مَلَكَ الدّنیا». یحیای مُعاذر ازی گوید: «النّاسُ مِن خوفِ فَضیحهّ الدنیا وَ قَعَوا فی فضیحهِ لآخِرَهِ». صدّیق اكبر، فاروق را می گفت در وصیت: «انَّ الْحقَّ ثقیلٌ و هوَ مَعَ ثقْلِهِ مَرِیءٌ، و اِنَّ الباطلَ خفیفٌ و هَوَ مَعَ خِفتَّهِ وُ بیء. و اِنَّ لِلهِ تعالی حقاً بِالّلیلِ لایقْبَلَهُ بِالنَّهارِ، و حقاً بِالنَّهارِ لا یقْبَلَهُ بالَّیلِ. و ِانَّك لوَ عَدَلْتَ بِالنّاسِ كُلَّهِمْ، و جُرْتَ علی واحدٍ، لَمالَ جَوْرُكَ بِعَد لِكَ».
ستم، نامة عزل شاهان بود
چـو درد دل بـی گناهان بود
مرد باید كه در دریا غواّصی كند، اگر موج مهر او را به ساحل لطف اندازد فَقَدْ فازَ فَوزْاً عظیماً». و اگر نهنگ قهرش به قعر فرو افكند: فَقَد وَقَعَ اَجْرُهُ علَی اللهِ».
كسی بر تو زیان نكرد و من هم نكنم
«آن مرد كه در بنی اسرائیل سالها عبادت كرد، لَمْ یزَلْ و لا یزال خواست تا خلوت او را جَلوتی دهد. مَلَكی را بفرستاد كه وی را بگو:«رنج مبر كه شایستة ما نیستی و دوزخی خواهی بود» آن مرد گفت: مرا با بندگی كار است. خداوندی او داند». فرشته بازگشت و پیغام او ادا كرد. جلال احدیت جواب داد كه: «چون او با لئیمی خویش بر نمی گردد، من با كریمی خویش چون برگردم».
اِذا نَحـْـن أدْلَجْنــا و أنْتِ أمـامنا
كَفی لِمـَـطایانا بِذِكْراكِ هادِیا
روزی كه زوصل تو خبر تازه شود
چاكر به امید تو به دروازه شود
جعفر صادق رَضِی َاللهُ عَنهُ بیمار بود و همی گفت: «ألّلهُمَّ اجْعَلْهُ أدَباً، و لا تَجْعلْهُ غَضَباً» وی را گفتند: شفا نمی خواهی؟ گفت: نه. «اُللحوقُ بِمَن یرُجی خَیرُهُ، أوِلی مِن اَلْبقاءِ مَعَ مَنْ لایؤمَن ُشرَّهُ».
آخر گذر رسن به چنبر باشد
«و اِلیهِ یرجَعُ اْلأَمر كُلهُ». «حاسِبُوا قبلَ أن تُحاسَبُوا، و زِنُوا قبل أَن تُوزَنُوا». هرگز دولتِ خلوتی نادیده، و بتی ناشكسته، و ازگِل به دل نا رسیده، كمند طمع بر فِتراك طلب بستن، جز خجالت بار نیاورد. «مَن ظَنَّ أنهُ بــدونِ الْجُهْــدِ یصِل فَمُتَمَنَّ، و مَــن ظَــنَّ أنَّه بّبذْل الْجْهِد یصِلُ فَمُتَعنَّ». و «طَلبُ الجنَّهِ بلا عملٍ ذَنْبٌ مِن َالذَّنوبِ». «و الحقیقهُ تركُ ملاحظَهِ العملِ لاتَركُ العملِ».
تا كار جهان راست كنی دیر شود
چون دیر شود دلت زما سیر شود
آیینة قدر فرا روی داود علیه السّلام داشتند، تا در نگرید آلایش حدثان دید و ندای «أنَا عِندَ الْمنُكَسِرَهِ قلوبُهُمْ» بشنید.
لِعْبی دگر از پرده برون آوردی
بس بوالعجبی ها كه درین پردة تست
پندار پاكی همه آلایش است. روز قیامت یحیی علیه السّلام می آید و هیچ معصیت در دیوان وی نبینند، او را در عرصات بدارند تا حساب عاصیان بكند.
سَهْرُ الْعُیونِ لِغَیرِ وَجْهِكَ باطلٌ
و بُكاؤهُنُّ لِغیرِ فَقْدِكَ ضائِع
«ذَنْبٌ أعْقَبَكَ الْبُكاءُ خیرٌ مِن طاعهٍ أمِنْتَ فیها». و یصْنَع ُاللهُ لِلضَّعیفِ ما یتَعَجَّبُ مِنْه ُالْقوی». نوری گوید: «در همسایگی من مُدْمِنُ الْخَمری از دنیا نقل كرد و من به جنازة وی نرفتم. به خواب دیدم كه اگر نجات همی خواهی بر سر گور وی رو و جاجت خواه. پس از آن احوال وی از مردمان پرسیدم. گفتند: به وقت مرگ دیدة وی به اشك غرق شده بود و همی گفت بلند: «یا مَن لَهُ الدّنیا و اْلآخِرَهِ، اِرْحَمْ مَن لاالَه الدّنیا و لاَالآخِرَهِ».
ای شادی آن دل كه در آن دل غم تست
«خداوندا بس كاری نباشد جنُید و شبلی را آمرزیدن، كرم آن بود بر چون من رسوایی رحمت كنی». سپر بیفكن تا بنده باشی كه چون تو تو نباشی بر خراب خراج نیست و «العبودیهُ أَنْ تَفعَل ما یرْضاهُ، أوْ تَرْضی ما یفْعَلُهُ» و یقین شناس كه هیچ چیز در این راه مُثمِرتر از اندوه نیست[52] و قالَ علیهِ السَلامُ «لَوْ أنَّ مَحزوناً بَكی فی أُمَّهٍ، لَرَحِم اللهُ تِلكَ الأُمَّهَ بِبُكائِهِ» و «اَلهُمومُ عُقوباتُ الذنُّوبِ». «و الله تعالی یحِب كُلَّ قلبٍ حَزینٍ». و در صفت سرور كاینات صلوات ُالله علیه معروف است: «كانَ دائِمَ الأَحزانِ، مُتواصِل الفكرِ». و این حدیث از خوف عاقبت و ترس سابقت خیزد.
روزی كه به دروازة كوی تو رسم
گویی به مراد دل رسم یا نرسم
از وارد صاحب ورد خبر دارد، و از سَهر[53] و بیداری خداوند درد سخن گوید. قصّة مِنبر نشنیده ای كه چون بنهادند، آن جِذع از جَزَع بنالید. فرمان آمد:«حنّانه را در كنار گیر كه نالة رنجوران را در این درگاه قدری است»، و «اِتَّقُوا دَعوهَ المظلومِ» رمزی.
یقُولُونَ ثَكلی، و مَن لَم یذُق
فِراقَ الأ َحبَه، لَم یشكُلِ
آری صنما چو در دلت دردی نیست
درد دل دیگران به بازی شمری
مَــن لمَ یبَت وَ الحُبُّ حَشو فُؤادِهِ
لَــم یـدرِ كیفَ تَفَتُّتُ الأ كبادِ
صمَصام برهنه ندیده ای كه در كدورت غبار پیدا نشود و در صفا ظاهر گردد.
لَؤ كُنتَ شاهِدنَا و ما صَنَع َالهَوی
بِقلوبِنا، لَحَسَدت مَن لَم یحبِب
یك بار قدم برون نه از خانة خویش
«فَلیرتقوا فی الأسباب»
یكی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی
«عِشْ ما شِئْتَ فَاِنكَ مَیتٌ»ـ اساس تنبیه است، وَ احبِبْ ما شئِتَ فَاِنَّكَ مُفَارِقُهُ» قاعدة تجرید است، «وَ اعْمَلْ ما شئِتَ فَانَّكَ مَجزِی بِهِ» تشدید تهدید است.
آشوب دل ما همه زآمد شدن تست
یك شب بر ما باش بیاسا و برستی
و «انَّ مِنَ الذُّنوبِ ذُنوباً عُقوبَتُها سَلْبُ التّوحیدِ».
بس خرمن طاعت كه به وقت نزع «و قَدَمْنا اِلی ما عَملُوا منْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً منَثوراً به باد بی نیازی بردهند، و بس سینه آبادان كه در حال سَكَرات مرگ «و بَدالَهُمْ مِن َاللهِ مالَمْ یكوُنُوا یحْتَسبِونَ» خراب كنند.
كَأنْ لَمْ یكُنْ بینَ الْحَجُونِ اِلَی الصَّفا
أَنِیس، و لَمْ یسمُر بِمَكّهَ سامِرُ
بلــی، نَحْـنُ كُسّا أَهْلَهَا، فَأَبـادَنــا
صرُوفُ اللَّیالِی وَ الْجُدودُ العَواثِر
بسا رویها كه در از قبله بگردانند. بس آشنا كه در شب اولین بیگانه خوانند. یكی را گویند: «نَمْ نَوْمَهَ العروس». دیگری را گویندـ«نَمْ نّوْمَهَ الْمنَهوَس».
تا مشكل شد كه از كدامین رده ایم
باری نه به كاروان و، نه در كَده ایم
«قُل هُوَ نَبؤا عظیم أنتُم عنَهُ مُعْرِضُونَ».
«از آن ساعت كه مرده را بر جنازه نهند تا لب گور، چهل بار حق تعالی به خودی خود از وی سؤال كند. اول آن بود كه «طَهَّرتَ مَنظَر َالخَلقَ سِتَّینَ سنهً، هلْ طهَّرتَ مَنظَری ساعهً، فیم أفَنَیتَ عُمْرك؟».
قُلْتُ لِلنَّفْسِ ِانْ أَردَتَ رُجُوعاً
فَارْجِعی قبَلَ أن یسدّ الطّریقُ
اگر مجدودی بود چون متكلم شود معلّم گردد، و «یثَبَّتُ اللهُ» او را تلقین دهد. و اگر مخذولی باشد،لال و گنگ گردد،: «اَلیومْ نَخْتْمُ علی أفَواههِمِ» او را رسوا كند. «دوستان بر گردند و گویند: رَجَعْنَا و تَرَكْناكَ، و لَوْ أقَمْناما نَفَعنْاكَ»
حاصل زمیان كار با صد دردیم
بر بیهده عمری به زیان آوردیم
این انفاس غَمّاز دلها است و ترجمان سرّها. و قلب ُالمُؤْمنِ حَرَم ُاللهِ، و حرام علی حَرَمِ اللهِ أنْ یلِجَ فیهِ غیرُاللهِ».
هرجا كه معرفت است شكایت نیست، و هر جا كه خوف است دلیری نیست، و هر جا كه رجا است فراغت نیست، و هرجا كه محبت است سخط نیست، هرجا كه مشاهدت است غفلت نیست.
علم، نگاهداشتن دین است، و، ورع، پروردن یقین. یاد دوست، زدودن دل است. وجد افروختن جان است. راستگاری پیشه كن تا رستگاری یابی.
وارهان خویشتن كه وارستست
خــر وحشی ز نشتر بیطـــار
«سَماّعُونَ لِلْكَذِبِ، اَكّالُونَ لِلسّحْتِ» با این معامله، بار افتاده گیر و باركش فرو مانده.
چون شیشه گریست توبة ما پیوست
دشوار توان كرد و آسان بشكست
بینش از این تغافل كردن نه اثر سعادت باشد. «علم بی عمل دیوانگی است، و عمل بی علم بیگانگی» عافیت در تنهایی است، و سلامت در خاموشی. و «مَنْ عَلِم أنَّ كلامَه من عملِهِ، قَلَّ كلامُهُ اّلا فیما یعنِیهِ». و «اِنَّما تُمْلِی علی كاتبِیكَ یكْتُبانِ اِلی رَبكّ، فَانظُرْما ذایكتْبُانِ». «ما یلفِظُ مِن قولٍ الاّ لدَیه رقیب عَتیدٌ» عقد پیمان است.«ما یكُونُ مِن نَجْوی ثَلاثهٍ اِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ» عهد ایمان است. و اَلتَّقوی رقیبُ اللهِ علَی الْقلوبِ» تحذیر است، و اِقْرَأ كتابَكَ كَفی بِنَفْسِكَ الْیومَ علیكَ حسَیبا» تقریر.
مصراع
كس طاقت تو نداشت من كی دارم؟
«فَأولَئِكَ یبَدَّلُ اللهُ سیئَّاتِهِمْ حسَنات» حد دریای كرم است، «اِنَّ اللهَ لَغَنِی عَنِ الْعالمینَ» زخم كبریای قدم است.
هرچند همی پیش روم با علمت
در موكب توچه من چه خاك قدمت
«احْكَم الْحاكِمینَ» جمع می آرد، و «أرَحْمُ الرَّاحِمینَ» در می گذرد. فضل بی منت او یكی را می نوازد، و عدل بی علت او دیگری را می گدازد. «فَأمّا مَن ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عیشَهً راضِیهٍ، و أمّا مَن خفَّتْ مَوازِینُهُ فَأمٌهُ هاویهٌ».
بوی در مُشك رقم است و رنگ در لاله عَلَم. عُمرَ در بتخانه مقبول، و عبدالله أبَی در مسجد مخذول.[54]
با آنكه همی سوزی می دانی ساخت
و آن را كه همی سازی می دانی سوخت
حنَنَّا بِلیــلی، و هِــی حَنَّتْ بغَیرِنـا
و أُخـــری بِنـــا مَحْنـــونَهٌ، لانُریدُها
هر روز بامداد به دل اولیای خود ندا كند كه: «ما تَصْنَعْ بِغَیرِی و أنْتَ مَحْفوفٌ بِخَیری. اِنْ نَظَرَ اِلَیكَ سِوای آخَذَ مِنكَ، و اِنْ نَظَرْتُ اِلیكَ أَعْطَیتُكَ». سید عالم صلّی الله علیه و سلّم گوید: «شب معراج به هر گوشه ای كه در بهشت برگذشتم، گفتند: سلمان را از ما سلام برسان. و او می گفت: «مُنذُ عَرَفْتُ اللهَ ما نَظَرْتُ غیرِ اللهِ». و «العِنایهُ قبل َالْماءِ و الطَّینِ».
گردست به زلف تو زنم عذرم هست
غرقه به همه چیز در آویزد دست
مردی را روی در عالَم داده اند. اگر سیر خورد مست است، و اگر گرسنه باشد دیوانه. و اگر خفته است مردار است، و اگر بیدار است متحیر. عجز قرین او شده، وضعف صفت لازمة او گشته. اگر گرد معرفت گردد، گویند: «و ما قَدَرو اللهَ حَقَّ قَدرِهِ». و اگر به عبادت مشغول شود، گویند «ما أمِروُا اِلاّ لیعَبُدُا اللهَ مُخلصِینَ لَهُ الدَّین». و اگر از هر دو كناره گیرد، گویند «و ما خَلَقتُ الجِنَّ و الاِنسَ اِلاّ لِیعبُدُونَ». اگر غافل نشیند، گویند «اِنَّ رَبَّكَ لَشَدیدُ العِقابِ». و اگر شفیعی طلبد، گویند «لایتَكَلمَّوُنَ الاّ مَن أَذِنَ لَهُ الرَّحمانُ». و اگر به خود یا به دیگری نگرشی كند، گویند «لئِن أشركتَ لَیحبطَن عَمَلُكَ». و اگر خواهد كه تجارتی كند، گویند «اِنَّ علیكُم لَحافِظین». و اگرخواهد كه در درون بازاری سازد،گویند «یعلَمُ السَّرَوَ أخفی». و اگر زاویه جائی برد، گویند «و اِلیهِ المَصِیرُ». و اگر گریزجایی طلبد، گویند:«أَینَ المَفَرُ»، و اگر فارغ شود: گویند: «الَّذین جـَاهَـدُوا فینا». و اگـر جهد كند، گویند: «یختَصُ برَحمِتَهِ مَن یشاءُ». و اگر نومید شود، گویند: «لا تقنطُوا مِن رَحمَه اِللهِ». و اگر امیدوار گردد، گویند: «أَفَآمِنُوا مّكر اَللهِ». و اگر فریاد كند، گویند: «لایسألُّ عَمّا یفعَلُ»
آرند یكی و دیگری بـر بــایند
بر هیچكس این راز همی نگشایند
ما را زقضا جزاین قدر ننماینـد
پیمانـه تــویی، باده به تو پیمایند
«دَخَلنَا الدّنیا مضُطَرینَ، و بَقینا فیها متُحیرینَ، و خَرجَنا مِنها كارِهینَ». أكثرُ،«أعمارُ اُمتی مابینَ السَّتَینَ اِلی السبَّعینَ و قَلَّ مَن یجُوزُ». أی: یجاوِزُ ذلك. «همه یار، سبوی از جوی درست نیابد». قـد قُـلتُ لِلقلــبُ و عــاتَبتَهُ علَی التَّصابِی، فَأبَی مُــرّه
دَع عَنكَ یا قلبَ طِلابَ الهَوی
لاُ كلَّ یومٍ تَسُلَمُ الجَــره
و هر زَلت كه به استغفار درد آمیز نشوئی در او هلاك شده گیر. ف: «التّوبه من غیر اِقلاعِ سِمَهُ الكَذّابینَ». و «المُؤمِنُ یری ذنبَهُ كَالجَبَلِ یقَع علیهِ، و المنافقُ یری ذَنبَهُ كَالذّبابِ یطبِرُ مِنه». ایمان كه تو را امروز از دانه گانه حرام باز ندارد، فردا از آتش دوزخ كی باز دارد؟ «اِنَّ اللهَ یحِبُ الحالَّ المُر تَحِل». گاه به منزل: «كَلَّمِینِی با حُمیراءُ»، و گاه به صحرای: «أرِّحنا یا بلالُ».
وَ عطَّــل كُــوُ وسَك اِلاَ الكبِـــارا
تَجِــد لِلصَّغارِ أُنــاساً صِغـــا را
شوریده كن آن دو زلف تابرخیزم
در زلف تو آویزم و شور انگیزم
معرفت ثمرة علم است و آشنایی ثمرة صحبت. عبـــارت جـــای دیگر است و كار به جای دیگر. «الكلامُ فی صَفاءِ المُعاملاتِ مَلیحّ و لكِنَّهُ فی الحقایق رِیح». و المُوَكَّلونَ بِأ بوابِ المَقالِ لاخیر عِندَهُم مِن هذِهِ ألأ حوالِ.
قومُوا اِلَی الدّارِ مِن لیلی نُحَییها
نَقُم و نَسأ لُها عَن بعضِ أَهلیها
اِنَّ السّلامـهَ مـِن لَیلی و جارَتِها
أَن لاتَمُـرَّ علـی حالٍ بِوادیها
راه نا ایمن است و، منزل دورو، دلربا غیور. قالب ضعیف و، دل بیچاره و، جان عاشق و، ارادت به كمال.
جز جان و جگر نیست شكار خور تو
ز آنست كه هر سری ندارد سر تو
«مِهتر عالم صلواتُ اللهِ علیه شبی بخفت یك تار موی سفید دید. شبی دیگر برخاست هفده تار موی سفید گشته بود. پرسیدند كه این چه حالت است؟ گفت: دوش سورة هود بر ما عرض كردند، این اثر زخم آن خطاب است كه: «فَاستَقِم كما أمِرتَ» نه كاری است كه اگر فوت شود تدارك توان كرد. «اگر گویی «فَار جِعنا نَعمَل صالِحاً»، گویند خود از آنجا می آیی. هر كه مست «أَلست» نیست، او را خُمار شكن «بَلی» سود ندارد. ظَهرَ بِاللهِ و خَفِی بِاللهِ. به وقت صبح خوش خفتن نه شرط است. «ألَم یأنِ لِلَّذینَ آمَنُوا». طهوریه زنی بود صالحه. او را پس از مرگ به خواب دیدند بعد چهل سال و از حالش پرسیدند. گفت: هنوز معذّبم كه شبی فتیلة چراغ مستان بتافتم.
باری به ملامتی بیرزیدی یار
یانی به كرای خر بیر زیدی بار
«أرضَیتُم بِالحیاهِ الدّنیا مِن الاخِرهَ»؟.
عشاق به عشق دست بردند و شدند
دل را به غم عشق سپردند و شدند
«كُلُّ یومٍ هُوّفِی شَأنٍ» كمر بندگی را به زُنّار گبركی بدل می كند. استاد ابوعلی دَقّاق بر در كلیسیائی بگذشت و گفت: «ولَولا نعمهُ ربی لَكنُتُ مِن اَلمُحضَرینَ».
ألا یا طبیب َالجِنَّ! وَ یحَك، داوِنِی
فَاِنَّ طبیبَ الاِنسِ أعیاهُ دائیا
ندای هَل مِن سائلٍ به سحر گاه از بهر آن است كه:«كانُوا قلیلاً مِن َالَّلیلِ ما یهجَعونَ». عبدالله عمَر را، سید علیه الصّلاهُ و السلامُ گفت:«نِعم َالرَّجلُ هوَلَو كانَ یصَلَّی بِالَّلیلِ». وقالَت أمُ سَلَمه لابِنِها: «یا بُنَی! لاتُكثِرِ النَّومَ بِالَّلیلِ، فَانَّ كَثره النّومِ بِالَّلیلِ تَدَعُ صاحبَهُ فقیراً یوماً». «و مِن الَّلیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَهَ لَكَ» امراست، «و بِالأَ سحارِهُم یستَغفِرونَ» شُكر، «والمسُتَغفِرینَ بِالأ َسحارِ» ذِكر. در لقمه احتیاط به جای آر كه: «تَرْكُ دانِقٍ مِن َالْحَرامِ خیر مِن عبادهِ مِئَه سَنَهً». ابراهیم اَدهم گوید: «أطِبْ مطْعَمَك، و لاعلیك أنْ تُصَلَّی بِالَّلیلِ و لا أنَ تَصُومَ بِالنَّهارِ». كثرت بكاء نافع است، و قرآن بدان ناطق، و از ضد آن ناهی: «فَلیضَحَكُوا قلیلاً وَ لَیبَكُوا كثیراً. و «مَن یرِدِ اللهُ بِهِ خیراً أعْطاهُ عَینَینِ هَطّالَتَینِ». وقال علیهِ السّلامُ: «حُرِمَت النّارُ علی ثلاثَهْ أعَینٍ: عَین سُهَرَتَ فی سبیلِ اللهِ، وَ عَین ُغَضتَّ عن مَحارِمِ اللهِ، و عینُ بَكَت مِن خَشْیه اللهِ». و قد قیلَ: «عُوَّدُا أعْینَكُمُ الْبُكاءَ، و قلوبَكُمُ التَّفَكُّر» و قال علیه السلامُ: «للسّاجدِ هذَا السُّجودُ فَأینَ الْبكاءُ»؟ و قال علیهِ السّلامُ: «دَمْعَهُ مِن دُمُوعِ الْعاصِین تُطِفُیءُ غَضَب َالرَّبَّ». و «كانَ فی وَجْهِ عُمَر خَطّانِ أسَوَدانِ مِن كَثره الْبُكاءِ». و این حدیث ذوق است نه عبارت، و طعم است نه اشارت. و مَن قالَ هذا الكلامَ بلاوَقار، لَیسَ لَهُ عِندّ أهلِ الْمعرفهِ مِقدار. «كَحَّلْ عَینَیكَ بِمِكْحَلِ الُحزُنِ اِذا ضَحِكَ الْبَطّالونَ». و كُنْ یقْظاناً اِذا نامَتِ الْعیونُ، فَأرَقُ النّاسِ قلوباً، أقَلُّهُمْ ذُنوباً. و سارِعْ اِلَی الَمَغفرهِ قبلَ عزلِ الْمَعذرهِ، فالقلوبُ واعیهُ، واْلأ ّقدامُ جارِیهُ، والدَّعوهُ مَسموعهّ، والتّوبهُ مقبوله، قبلَ یوْمِ التَّغابنِ. فَاِنَّ: «مَنْ ضَیعَ حقَّ الله فِی صِغَرِهِ، ضَیعَهُ اللهُ فی كِبَرِهِ». و «مَن خانَ اللهَ فِی السَّر، هَتَكَ اللهُ سِرَّهُ فی الْعَلانیهِ».
لاتَذَرْ عاجِلَ السُّروُرِ و بادِرُ
فَعَساهُ یعُودُ أوَ لا یعُودُ
«و سه خصلت است كه هلاك كرد در آن است: شُح مُطاعُ، و هَوی مُتبَّعُ، و اِعجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ». شبلی گوید: «بخیل هرگز شهید نگردد كه وی ترك نانی نگوید، ترك جانی چگونه گوید». و بزرگان روشندل گفته اند: «البخلُ شَلَلُ فی یدِ الرئاسَهِ، و زَمانَهُ فی رِجْلِ الـُرجولیه، صَمَمُ فی سَمْعِ اْلأ َرْیحِیهِ، قَذَی فی عَینِ الْمَروّهِ، بَخَرُ فی فَمِ الُفُتوّهِ، فَلَج ُفی سِن ًالسَّیادهِ». مردی نه متابعت هوی است. همت در جان می باشد، عزیمت در نفس، غنیمت در دل. تن در مرگ می باید داد كه منزل گورستان آن لشكر گاهی است كه گوش به تو می دارند ملك الموت دیوار افكند و قفس شكند. و «هذِهِ اْلأجسادُ قَفَصُ الطُیورِ وا ِصطبلُ الدَّوابِ». اگر جان مرغ آشنا باشد، چون آواز از طبل «اِرْجِعِی» شنود، پرواز گیرد و بر بلندتــر جـــای بنشیند، «اِهْتَزَّ الْعرشُ بمَوتِ سَعدِ بن مَعاذ» از آن خبر می دهد. و اگر، والعِیاذُ بِاللهِ مرغْ بیگانه و از جملة ً: «اُولَئِكَ كَألأنَعامِ» بود، رخت او از زاویه به هاویه برند. حسن بصری وقتی قدحی آب بر دست گرفت و باز بنهاد و نخورد. حالتی بر وی ظاهر شد. پرسیدند.گفت: «ذَكَرْتُ أُمْنِیهً أهَلِ النارِ فِی النارِ» «أفَیضُوا عَلینْا مِنً الْماءِ أوَ ْمِمّا رَزَقَكُمُ اللهُ». و یكی از مشایخ سالهای دراز بیهوش گشته بود. از وی پرسیدند كه این از چه افتاد ؟ گفت: تَفَكَّرْتُ فی سَهَرِ أهَلِ الْجَحیمَ، عَجبَاً لِضاحِكٍ مِن وَرائِهِ النّارُ، لِغافلٍ مِن وَرائِهِ الْموتُ». اگر بعد از سه روز از مرگ، چهره خوب رویان بینی، پندارم كه بعد از آن خرم و شادان ننشینی.
فَمَنْ شاءَ فَلینَظُر اِلی، فَمَنْظَرِی
نَذِیرُ اِلی مَن ظَنَّ أنَّ الْهَوی سَهْلُ
سید عالم علیه السّلامُ ابوذرّ غفاری را می گفت «جاوِرْ أهَلَ الْقبورِ و زُرْها أحیاناً تُذَكَرُكَ اَلآخِرَهَ، و شَیعِ الْجنَازهَ لَعَلَّ ذلكَ یحَرًكُ قلبَكَ یحْزِنُكَ». به گورستان عزیزان برگذر با فكرتی «و هُوَ أنَ ْتَجْعَلَ الْغائبَ حاضراً»، و با عبرتی «و هُوَ أنَ تَجْعَلَ الْحاضرَ غائباً»، تا تو را راهنمایی كند.
وَخلً سبیلَ الْعَینِ تَدْمَعُ بِالْبُكاءِ
فَلیسَ لأِیامِ الشَّبابِ رجوعُ
و قال «بادِرِ الْفَوتَ فَمِن دَواعِی الْمَقْتِ الْغفلهُ عن الْموعظهِ» و «كُلُّ بنی آدمَ خَطّاءُ و خیرُ الْخَطّائِینَ الْمُستَغْفِرونَ».
سَقیاً لأَیـامنِـَا الْخَوالِی
اِذْ خُالُ ْوجهی كَوَجْه خـالِـی
بِتْـنـا و لَیلَتُنا نَـهــارّ
صِــرْنــا و أَیامنُــا لَیــالـی
طلب درمان هم فرمان است.
بیزار شو از خود كه زیان تو تویی
منگر به ستاره كآسمان تو تویی
«اِجْعَلْ باطنَكَ لِلهِ، و ظاهِرَك لِلْخَلقِ». تن به صفت قارون می باید، و دل به صفت موسی. به گذشتگان نگرستین بیداری است، و از ماندگان گسستن هشیاری. فردا همة كیسه داران غصه خواران باشند، و همه فرماندهان سرگردانان. «ما أغَنی عَنَّی مالِیهْ، هَلَكَ عَنَّی سُلطانِیهْ». «لا تَحْسَبَنَّ اْلأمْهالَ اِهمالاً» ف «لا نَوْمَ أثَقَلُ مِنَ الْغَفلِه»
اِذا الفَتی ذَمَّ عیشْاً فی شَبِیبَتِه
فَما یقولُ اِذا عصرُ الشبَّابِ مَضی ؟
و قد تَعَوَّضْتُ عن كُلَّ بِمُشبِهِهِ
فَما وَجَدْتُ لأَیامِ الصبَّا عِوضَــاً
لقمان پسر خویش را پند می داد «أمَرْ ُلا تَدرِی متَی یلْقاكَ، اِستعِدَّ لَهُ قبلَ أَنْ یفجَأكَ».
و لا خِلافَ بِأَنَّ النّاسَ مُذْ خُلِقُوا
فیما یرُومونَ مَعْكُوسِی الْقوانینِ
اِذْ ینْفَقُ الْعمُرُ الدّنیا مُجــازَفــَهً
والْمــالُ ینْفَــقُ فیها بِالْموازینِ
«مردی در تابستان یخ می فروخت و گرما مُفرط بود. هر ساعت آواز دادی كه: ای خریداران ! اِرْحَمُوا لِمَن رأسُ مالِهِ یذوُبُ».
شد عمرو نشد ساخته كاری به مراد
در پیش رهی دراز دارم بی زاد
«أ َلَمْ یأنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِاللهِ» متابعت هوی مردی است و مغوی «أفَرَأیتَ مَنِ اتَّخَذَ الَهَهُ هَواهُ»، و مباشرت محظورات و ارتكاب مناهی از این خیزد، ف: «مَن أطَالَ اْلأمَلَ أسَاءَ الْعملَ». اعجاب حجاب هدایت است و حاجب غوایت. و لَوْلا أنَك اسْتَنْصَحْتَنِی لَما أَقْدَمتُ عَلی هذَا اْلا بِرامِ، و لكنْ قالَ اللهُ تعالی «وِ انِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِی الدَّینِ فَعَلَیكُمُ النَّصرُ». نصیحت به جای آوردم و این كلمات تذكره را نوشتم، و «القلمُ أ َحَدُ اللًسانَینِ». «فَاِنْ لَمْ یصِبْها و ابلُ فَطَلُّ». اگر به ساحل گذرد، ماهی مراد در دام مبذول است، و اگر غوّاص وار در لُجّه غوطه خورد، جوهر فرد مَأمول است. «أ َخّ لَكَ كُلَّما لَقیكَ ذَكَّركَ حَظَّكَ مِن َاللهِ، خیرُ لَكَ مِن أ َخِ كُلَّما لَقیكَ وَضَعَ فی كَفَّكَ دیناراً». جمعیت لازم ذات می باید تا نه از واردی زیادت شود و نه از جاهلی نقصان پذیرد، چنانكه صفت دریا است. می خواه تا مجاورت حاصل آید. و تدبّر می‌كن تا ممازجت ظاهر گردد، و ترقّی طلب تا از قالت با حالت رسی. و یكی صدیق اكبر گوید «كانَ لِسانی یورِدُ نِی الْمَوارِدَ» فَمازِلْتُ أ ْقولُ اللهُ اللهُ حتّی أوْرَدَنِی. و كانَ یقُولُ «اِن َّ اللهَ عزَّوجلَّ عَلِمَ فَمَنْ یلْهُو، وَ اسْتَمَعَ فَمَنْ یلْغُو، وَ ابْتَلی فَمَن یصْفُو» و ترقّی كن تا ملامت نیفزاید. فقد قالَ ابنُ مسعودٍ رضی َاللهُ عنهُ كانَ رسولُ اللهِ صلَّی اللهُ علیهِ و سلْمَ یتَخوَّلُنا بِالْمَواعظهِ أ َحیاناً مَخافَهَ السَّاَمهِ عَلینا». و این كلمات را افتتاح بسی خیرات دان و كلید بسی گنجها شناس. لَعَلَّ قلبَكَ تَنتَبِهُ، فَاِنَّ أمْرَكَ عَلَیكَ مُشتَبِهً. و «مَنِ استَوی یوْماهُ فَهُوَ مَغبونً، و مَن كانَ یوْمُهُ شَرَّاً مِن أ َمْسِهِ فَهُوَ مَلعونُّ، و مَن لَمْ یكُنْ فِی الزًیادهِ فهوَ فِی النُّقصانِ».
تاریك تر است هر زمانی شب من
یا رب شب من سحر ندارد گوئی
ای بزرگ جهان و ملاذ دوستان ! اندر سفر عشق شدن آسان است و به پایان بردن كار جوانمردان. خود را دریاب كه آفتاب به مغرب رسید و عیار مردم بگردید. مكارم اخلامندرِس گشت و مَعالم صحبت مُنطمِس شد.
ذَهَبَ الَّذِینَ یعاشُ فی أ َكنافِهِمْ
و بَقِیتُ فی خَلَفٍ كَجِلْدِ اْلأ َجْرَبِ
و بیشتر دوستان: «اِخوانُ الْعَلانیهِ و أعْداءُ السَّرِیرَهِ» گشتند. و مخلص ترین برادران آن بود كه «اِنْ رَأی مِنْكَ سَیئَهً أ َذاعَها، و اِنْ رَأی مِنْكَ حَسنهً دَفَنها». «یا لَیتَنِی لَمْ أتخِذْ فلاناً خلیلاً» یاد دار«اْلأ َخِلاّءُ یوْمَئِذٍ بَعضهُمُ ْ لِبعضٍ عَدُوُ اَّلا الْمتُقّینَ» به مگذار. چشم بر رخنه دار: «قُلْ اِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِروُّنَ مِنهُ فَاِنَّهُ مُلاقِیكُمْ». چون خواجه ازل‌و‌ابد را صلوات الله علیه در خاك نهادند، فاطمه زهرا رضی الله عنها با انس می‌گفت: «كیفَ طابَتْ أنَفُسُكُمْ أ َنْ تَحْثُوا عَلی رسولِ اللهِ التُّرابَ»؟
به زور و زر این دنیا چونا اهلان مشو غره
كه تا بر هم زنی دیده نه این بینی نه آن بینی
«وسَیعْلمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أ َی مُنْقَلَبٍ ینْقَلِبُونَ». «یوْمُ لاینْفَعُ مالُ و لابنونَ اّلا مَن أ َتَی اللهَ بقلبٍ سلیمٍ». دَعْ ما تَنْدِمُ علیهِ، وَ اقْدِمْ اِلی ما تَلْتَجِیءُ اِلیهِ. تا خود چه تخم افكنده اند كه «اِنّا هَدَینَاهُ السّبیلَ اِمّا شاكراً و اِمّا كَفُوراً» به صد سال زندگانی، عذاب ابد خریدن خذلان است، و به رضای خـــلق سخــط خالق اندوختن حرمان. «أ َفَلا یعْلَمُ اِذا بَُعْثِرَ ما فِی القُبورِ و حُصَّلَ ما فِی الصُّدُورِ».
از خواب غفلت بیدار شو «مِن قبلِ أ َنْ نَطْمِسَ وُجوهاً». تهمت بر كردار خود نه تا قیمت گیرد. آزار از خلق بردار تا جنگ برخیزد. با حق معاملت به صدق كن و با خَلق به خُلق. «كُنْ وَرَعاً تَكُنْ أ َعْبَدَ النّاسِ، و كُنْ قَنِعاً تَكُنْ أشْكَرَ النّاسِ، وَاْحِبب [لِلنّاسِ] ما تُحِبُّ لِنَفسْكَ تَكُنْ مُومِناً، وَ أ َحْسِنْ جِوارَ مَن جاوَرَكَ تَكُنْ مسلماً، و أ َقِلَّ الضَّحْكَ فَانِ كَثْرَهَ الضَّحْكِ یمیتُ الْقَلْبَ». خلیل را از بتخانة آذر بین و در «یخْرِجُ الْحَی مِنَ الْمَیتِ» می خوان. و كنعان را از سرای نوح بنگر و «یخْرِجُ الْمَیتَ مِنَ الْحَی» می دان. اثبات آدم بین كه زیان زلت محو نكرد، و محو ابلیس نگر كه اثبات طاعت سود نداشت.
بِأ َی نَواحِی اْلأ َرْضِ أ َبْغِی وصالَكُم
و أ َنْتُمْ مُلُوكُ ما لِمَقْصُدِ كُمْ نَحْوُ
و چون حق تعالی به زبان گدایی پیغامی به آشنایی فرستند، تصرفّ آن گدا در آن میانه ایراد محض باشد.
دلاله اگر چه خوب كردار بود
در خلوت معشوقه گر انبار بود
این كلمات را به سمع دل شنو و بر لوح جان نویس، و مرا در آن واسطة مخلص و مُنْهِی صادق دان. فَمِنَ النّاسِ مَنِ اذا سُئِلَ أ ُلْهِمَ و وُفًقَ و سُدَّدَ. و «لِقاءُ أ َهلِ الْخَیرِ عمارَه القلوبِ»، و كلامُهُمْ تحفهُ الْغُیوبِ، و نُصْحُهُم عَرِی عَنِ العُیوبِ، و كیفَ یفْلَحُ مَنْ لَمْ یرَ مُفْلِحاً. گل‌خود روی بی بوی باشد، و كشته، دو روی و بوی دارد. «كُن ْفِی الدّنیا بِبَدَنِكَ، و فی اْ لآخِرَهِ بِقلبِكَ». «آبادانی عالم به چهار كس است: عالمی كه به علم كار كند، و جاهلی كه از آموختن ننگ ندارد، و توانگری كه حق مال به شرع گذارد، و درویشی كه آخرت به دنیا نفروشد».
شب رفت و حدیث ما به پایان نرسید
شب را چه گنه حدیث ما بود دراز
حق سبحانه و تعالی توفیق رفیق دارد، و سعادت مساعد، و اقبال موافق، و بضاعت ایمان از اضاعت مصون، و طاعت از ریا و سمعت بیرون، و غرض از مصارع السُّوء مأمون، و مدد الطاف هر روز افزون. بمنًهِ و فضلِهِ و عَمیمِ طَوْلِهِ. و «نَعُوذُ بِاللهِ مِن دُعاء لا یسْمَعُ، و قلبٍ لا یخْشَعُ، و عِلمٍ لا ینْفَعُ» والْحمدُ اِللهِ ربً الْعالمینّ.
تَمّت یوم الاحد 18 رمضان
--------------------------
[1] - مكاتبه با عين القضاة همداني
2 ـ قرآن 73/19: «به درستی كه این پندی است، پس هر كه خواهد به سوی پروردگارش راهی فرا گیرد.
3 ـ قرآن 17/19 «و كسی كه آخرت را خواست، و برای آن كوشش كرد، او مومن است، پس آنها سعیشان مقبول باشد.
4 ـ قرآن 20/124 «و آنكه از یاد من روی گرداند، همانا زندگی را به او سخت می گیرم، و او را روز قیامت نابینا محشور می كنم.
5 ـ این [آیة بالا] از برای كسی است كه از ذكر خدا رو گرداند، پس حال كسی كه از خود خدا روی گرداند چگونه است؟
6 ـ ای سرور بزرگان كه این قول مطلق است/ كه زبانهای حاسدان به این سخن شهادت می دهند.
7 ـ خداوند از آنچه سود تو است تو را آگاهی دهد و تو را در اكتساب آن موفق بدارد. و آنچه كه زیان توست برای تو روشن گرداند، و تو را بر دوری از آن كمك كند. و سختی معیشت را با یاری خودش از تو كفایت كند. محنتی برای تو پیش نیاورد، و فتنه ای را به زیان تو تقدیر نكند. و تو را از بند نفست آزاد كند. و تا با تمام قلبت رو بسوی او آر، و با تمام وجودت به سمت او رو. و خداوند تمام وجودت را به سلامت دارد، و تو را به كرامت مخصوص گرداند. و كار تو را با نگهبانی و هدایت سرپرستی كند، و تو را از كفایت و عنایت خود كنار نگذارد، همانا اوست سرپرست توانا بر تو.
8 ـ نشان روی بر گرداندن خدا از بنده این است كه او را به چیزی مشغول كند كه فایده ای ندارد. (نقل از شیخ جنید بغدادی)
9 ـ هركه را ساعتی از عمرش در كاری كه نه از بهر آن آفریده شود، فوت شود شاید كه همه عمر در حسرت گذراند.
10 ـ هركس سن او به چهل برسد و خیر او بر شرّش غالب نشود. پس او را بگو آماده دوزخ شو
11 ـ هر كه را خدا شصت سال زندگانی بداد، وی را هیچ [جز عذر به خدای] نماند
12 ـ گشاده دل
13 ـ قرآن / 5/57 . آن است فضل خدای به هر كه بخواهد می دهد.
14 ـ اگر مردم را از شكستن پَشك شتر باز دارند، هر آینه بشكنند و بگویند: نهی ما از آن نیست جز برای نفعی كه در شكستن آن است .
15 ـ غنچه
16 ـ جای چراغ، چراغدان.
17 ـ گفتن حق برای من دوستی باقی نمی گذارد.
18 ـ برادر تو كسی است كه تو را از گناهان باز دارد
19 ـ اول كسی كه ربّش بر او درود و سلام فرستد.
20 ـ آیا رسول خدا مرا جزو منافقین ذكر كرده است.
21 ـ ای امام مسلمانان مرا به آتش دوزخ بترسان
22 ـ خیری در كسی كه هر گاه باز داشته شود، باز نایستد وجود ندارد
23 ـ تو مغناطیس ما شدی؛ پس قلبهای ما برای جذب تو به سوی تو سیر می كند.
24 ـ همانا حق تعالی را در زمین آوندهاست و آن دلهای مردمان است، [كه] صلب تر در دین، و صافی تر در تعیین و تنگ تر بر برادران (مسلم) باشد.
25 ـ هر كه افسار دلش را به اسباب [دنیا] بسپارد خدا مدد را از او گرفته و به وادی هلاكش می كشاند. (حدیث از پیامبر است).
26 ـ قرآن 7/184 . شاید كه حقیقتاً اجلشان نزدیك باشد پس به كدام سخن پس از آن ایمان می آورند.
27 ـ به سلامت وقت مغرور مباش.
28 ـ ای كه در اول شب شاد خفته ای آگاه باش كه حوادث گاهی در سحرگاهان در آید.
29 ـ شب ساكن تو را فریب ندهد، مرگ در سحرگاهان می رسد.
30 ـ قرآن 56/1 وقتی واقعه رسید چه واقع شدنی
31 ـ قرآن 85/12 بدرستی كه گرفتن پروردگار تو هر آینه سخت است.
32 ـ در حجّت را بر خود ببند و در حاجت را بر قلبت بگشا
33 ـ قرآن 10/64 مر ایشان راست بشارت
34 ـ قرآن 25/22 برای گناهكاران در آن روز بشارتی نیست.
35 ـ و چنانكه در صورتشان نشان سجده است. همچنانكه گناهكاران به سیما شناخته می‌شوند
36 ـ قرآن 53/23 پس نفسهایتان را پاك مشمارید، او دانا تر است به آنكه پرهیزكار شد.
37 ـ دیوانگی مكن كه ناقد بصیر است.
38 ـ به ستایش مردمان مغرور مشو كه پایان كار نامعلوم است.
39 ـ چه چیز خلق را از خدا غافل كرده است و چقدر راه به سوی خدا خالی است؟
40 ـ پس هر كه بینا شد پس برای خودش باشد، و كسی كه كور ماند پس برخودش باشد.
41 ـ قرآن 19/41 چون كار از كار گذشت، ایشان در غفلت هستند و ایمان نمی آورند.
42 ـ آن را كه شایستگی وصال و نزدیكی نباشد هر نیكی كه كرد گناه ننویسند.
43 ـ در چهرة او شفاعت كننده ای است كه بدی او را از دلها پاك می كند و برای آن دلایل عذر می‌آورد.
44 ـ خدا را یاد كردند، پس برای گناهانشان استغفار كردند. قرآن 3/135
45 ـ زمانی كه مولی از خدمت بندة خود دلتنگ شد، او را منسوب به گناهی می كند هرچند گناه نداشته باشد.
46 ـ رضای كسی كه گناه نكرده ولی منسوب بدان است غایتی است كه در نتوان یافتن.
47 ـ آیا پس كسی كه خدا سینه اش را برای اسلام گشادگی داد. قرآن 39/24
48 ـ قرآن 39/24 قرآن: پس وای بر آنان كه دلهایشان سخت است.
49 ـ قرآن 19/74 چه بسیار پیش از ایشان هلاك گردانیدیم.
50 ـ قرآن 2/254 قبل از آنكه روزی بیاید
51 ـ قرآن 33/66 ایكاش ما خدا و رسولش را فرمان برده بودیم
[52] - مَن یردِ اللهُ بِهِ خیراً، جَعَلَ فی قلبِهِ نائِحَهً
[53] - شب زنده داری
52 ـ برگشته و سر شكسته